Blade Runner, 1982. Źródło : screenmusings.org

Wymyślanie przyszłości zawsze było fascynującą sztuką, zarówno dla czytelnika, jak i twórcy, napędzającą najlepsze wynalazki stulecia i ich przywary do punktu kulminacyjnego. Jeśli bowiem przyszłość niesie ze sobą część spustoszeń i niepewności, związanych z wyschniętymi zasobami i niekiedy źle wykorzystaną technologią, to zdolność inwencji człowieka zawsze pozostaje nieograniczona i umożliwia tworzenie utopijnych dróg wyjścia. W filmach, komiksach czy powieściach futurystycznych miasto i społeczeństwo w ogóle przedstawiane są pod najlepszym kątem (utopia), aby skłonić człowieka do marzeń, lub uwypuklają jego wady, aby zapobiec zagrożeniu, które mogłoby zrazić jego mieszkańców (dystopia).
Oto przegląd wizji niektórych mężczyzn, pisarzy, projektantów, scenarzystów i architektów, którzy przyczynili się do utopii śnienia o mieście.

Utopia, eutopia…

Utopią byłoby wierzyć, że idea utopii wybuchła pewnego pięknego majowego dnia, pod piórem wynalazcy, w umyśle konkwistadora lub w dziele odizolowanego artysty. Pojęcie utopii wydaje się ściśle związane z życiem w społeczeństwie i powszechnym pragnieniem wiary w wyimaginowane i wyidealizowane inne miejsce. Z pewnością pojawiało się ono w społeczeństwie już u zarania jego pierwszych granic, na długo zanim nabrało kształtu i zostało nazwane w książce. Jak wyjaśnia psychanalistka Elisabeth Roudinesco:

„Utopia jest obecna we wszystkich koncepcjach, ideach, filozofiach, które chcą zmienić świat. (…) Jest to projekt odległy, ale taki, który nawadnia i żywi nadzieję w sercu społeczeństw.”

Grecy robią to lepiej

Wśród Greków, od których pochodzi to słowo, idea utopii to idea idealnego, ale minionego świata, wygasłego mitu, z którego czerpie się pewną nostalgię, harmonijnego świata łączącego ludzi i bogów. Słowo utopia paradoksalnie nie jest używane wśród starożytnych, ale po raz pierwszy pojawia się w 1516 roku w książce Utopia, o której mówiliśmy powyżej, wymyślonej przez angielskiego humanistę Thomasa More’a.
Utopia wywodzi się z prywatnego przedrostka -u- dodanego do -tópos- (miejsce, po grecku), aby opisać miejsce, które jest nigdzie lub -eu-tópos- miejsce dobra.

Utopia Island, by Thomas More

Seeking a distant and abundant land

Indeed, utopia jest zarówno „u” jak i „eu”: miejsce niedostępne i nieosiągalne, ale oferujące lepsze życie. W średniowieczu, ze względu na surowość życia, zaczęto projektować ideał, w którym ludzie byliby wolni od zła, pracy czy głodu. Świat był jeszcze nieodkryty, wyobraźnia miała wiele do stworzenia! Ludzie od dawna znali Atlantydę, tę pochłoniętą wyspę, która zaginęła na zawsze, a More przedstawia w Utopii odległą wyspę, na której „obfitość jest ekstremalna we wszystkim, nie obawiamy się, że ktoś prosi ponad swoje potrzeby”.
Już w XIII wieku niektóre teksty wspominają o krainie Cocagne, „wyimaginowanym miejscu, gdzie wszystko można znaleźć w obfitości i bez wysiłku, zachęcając w ten sposób do chciwości i lenistwa”, które Brueghel maluje w 1567 roku. Widzimy mężczyzn uwolnionych od jedzenia, w pejzażu, w którym niczego nie brakuje i wszystko wydaje się dostępne po wyciągnięciu ręki, jak te naleśniki na dachu, albo ta pokrojona świnia, która skacze z nożem na plecach, podobnie jak gotowane jajko na pierwszym planie, albo ta chmura kaszy, w której nurkuje mężczyzna, na drugim:

Ziemia Cocagne, Brueghel, 1567

W imię postępu

Gradualnie, wraz z wielkimi wyprawami żeglarskimi, świat zostaje zmapowany i coraz mniej miejsca pozostaje na niezbadane i wyidealizowane lądy. Wraz z nadejściem postępu, idei oświeceniowych i impulsu rewolucji francuskiej motyw utopii nie jest już motywem terra incognita do odkrycia, ale raczej częścią ideału do osiągnięcia na Ziemi. Około 1810 roku jesteśmy przekonani, że Postęp zmieni świat! Ludzie wierzą w człowieka, mają nadzieję na triumf moralności i rozumu. Również Paul Signac podpisuje swój obraz Au temps d’Harmonie napisem, który wiele mówi: „Złoty wiek nie jest w przeszłości, jest w przyszłości”.

W takim stanie ducha ilustrator i powieściopisarz Albert Robida pisze kultową trylogię, w której pogrąża czytelnika w futurystycznym świecie, gdzie maszyna jest równa człowiekowi: Wiek dwudziesty (1883), Wojna w wieku dwudziestym (1887) i Wiek dwudziesty, życie elektryczne (1890).

W pierwszej książce wyobraża sobie globalizację w Hôtel International, gdzie „podróżni odkrywają na nowo, po przybyciu, linie swojej narodowej architektury i nie opuszczają swoich przyzwyczajeń, że tak powiem”. Robida przewiduje również ruchy feministyczne i bunty prowadzące do noszenia spodni przez kobiety. Wyobraża sobie rodzaj Skype’a, który pozwala zanurzyć się w atmosferę odległego miejsca, siedząc na swojej kanapie, albo wymyśla muzealny audioguide, kiedy to „natychmiast fonograf podaje nazwisko malarza, tytuł obrazu oraz krótką, ale treściwą informację”.

Pogrążony w tym pozytywnym pędzie przynoszonym przez postęp, stawia wynalazców (a może i siebie wraz z nimi) na piedestale i wyobraża sobie aleję z posągami noszącymi ich podobizny, aby podkreślić każde odkrycie, bo nawet „wynalezienie garnka wskazuje na przejście od stanu natury do stanu cywilizacji”. Jego optymistyczna i futurystyczna wizja przenosi ówczesnego czytelnika do technologicznego Paryża pełnego latających pojazdów, reklam i turystów.

Na rycinach zaczerpniętych z pierwszej książki widzimy wszelkiego rodzaju maszyny latające, restaurację unoszącą się na dachu Notre-Dame, korki lotnicze, obracające się domy, czy reklamy wdzierające się w najmniejszą przestrzeń miejską (kliknij, aby zobaczyć zdjęcia w pełnym rozmiarze):

Artysta, poprzez umiejętność przedstawiania marzeń, jest głównym aktorem utopii. Przedstawia dążenia do harmonii i zaufania, w braterskim odruchu interesu ogólnego. Sprawiając, że ludzie marzą, artyści promują to nieświadome marzenie, aby zbudować lepsze społeczeństwo.

Od utopii do dystopii

Ale wraz z ewolucją związaną z postępem rodzą się wątpliwości i możliwe ograniczenia świata, który uważało się za doskonały. Utopia, jeśli rzutuje powszechną wyobraźnię na wyidealizowany świat, z natury rzeczy podkreśla wady i przywary teraźniejszości. Jeśli istnieje marzenie i projekcja, to dlatego, że istnieje pragnienie zmiany lub przynajmniej tęsknota za czymś, co jeszcze nie istnieje.

Utopia Thomasa More’a, przedstawiając egalitarny i pacyfistyczny świat, już potępiała nierówności i przywary XVI-wiecznej Anglii. Nie pogrążając się w dystopii, przedstawiającej ogólnie totalitarne społeczeństwo z pełnią władzy, w którym człowiek jest tylko pionkiem, wydawać by się mogło, że w owocu zawsze jest robak…

Dwadzieścia lat przed Robidą Jules Verne, zaskakująco pesymistycznie, wyobraża sobie Paryż w XX wieku. Napisany w 1860 roku, opisuje stolicę 100 lat później, w 1960 roku, z wizją bardziej mroczną niż Robida. Ukaże się dopiero w 1994 roku nakładem wydawnictwa Hachette, a jego wydawca stwierdził wówczas, że „nikt dziś nie uwierzy w twoje proroctwa”. W tej futurystycznej powieści, technologia i finanse są dwoma zasadami napędzającymi społeczeństwo, gdzie „istotną rzeczą, w rzeczy samej, nie jest wyżywić się, ale zarobić wystarczająco dużo, aby się wyżywić” i gdzie sztuka i jej pochodne, uznane za nieprzydatne i nieproduktywne, są porzucone.

Lustrator François Schuiten rysuje obrazy powieści, w stylu XIX-wiecznych rycin. Okładka, która pochodzi z 1995 roku, przypomina techniki drukarskie starych książek. Do twórczości François Schuitena wrócimy poniżej.

W Paryżu XX wieku Jules Verne przewidział wpływ języka angielskiego na francuski, porzucenie greki i łaciny w szkole, drastyczny wzrost ruchu samochodowego, rozwój robotyki, sztucznej inteligencji i inwigilacji jednostki. Paryż, który wydaje się nie przystawać do naszej teraźniejszości, ale który już alarmuje o pewnych odchyleniach, których doświadczamy dzisiaj.

Nieudana realizacja

Te „doskonałe” społeczeństwa są często miejscami życzliwej kontroli, podporządkowania się najwyższemu (choć dobremu) prawu i życia wspólnotowego, w którym jednostka nie ma miejsca poza grupą. Jak wiele teorii, idea ta jest dobra, ale nie da się jej zastosować w praktyce. W XX wieku tego rodzaju utopia dała początek potworom, czy to nazizmowi, stalinowskiemu komunizmowi, czy wielkim projektom miejskim, które nigdy nie zostały naprawdę zrealizowane, a nawet upadły, jak te, o których mówiliśmy w naszym artykule na temat mapy paryskiego metra, jak EPCOT czy Saline Royale.

Jeśli chcesz pójść dalej, Brasilia, miasta Le Corbusiera lub Auroville są jednym z przykładów wymienionych w tym artykule na temat architektury skazanych na porażkę utopijnych miast.

Futurystyczne i utopijne miasto Brasilia. Credits: Claude-Meisch

Od artysty do kreatywnego: spełnianie marzeń czy sprzedawanie marzeń

W XX wieku, wraz z rozwojem postępu technologicznego w dziedzinie druku i coraz szerszym zastosowaniem fotografii, artyści stopniowo ustępowali miejsca kreatywnym, którzy następnie przejmowali kontrolę nad rozpowszechnianiem utopijnych przekazów.

Od początku reklamy, kody i symbole są takie same, zaczerpnięte z antycznego ideału: postawa przypominająca obraz mistrza w YSL (por. ta reklama perfum Opium, która przywołuje odaliski lub śmierć Kleopatry), symbole mitologiczne w Chanel, muzyka z boskimi odniesieniami w reklamie maszynki do golenia („Jestem twoją Wenus”)…

Tak jak w czasach malarzy, te przekazy reklamowe mają na celu zachęcenie konsumentów do nieświadomego dążenia w kierunku utopijnego modelu. Z tą tylko różnicą, że zamiast zajmować się dobrem wspólnym i tworzeniem braterskiego społeczeństwa, te komunikaty zachęcają do materialistycznej i indywidualistycznej konsumpcji. Kreatywność nie odgrywa już tej samej roli.

Nawet dzisiaj niektórzy artyści zachęcają nas do zanurzenia się w przyszłość i zakwestionowania naszych przyzwyczajeń. Tak jest w przypadku ilustratora François Schuiten.

Przyszłość w komiksach

Na festiwalu Étonnants Voyageurs w Saint-Malo, scenarzysta Benoît Peeters przybył, aby opowiedzieć nam o swojej wizji futurystycznych miast, które odwzorował i wymyślił wraz ze swoim kolegą rysownikiem François Schuitenem (człowiekiem, który narysował okładkę książki Verne’a, pamiętajcie), poprzez ich albumy Cités Obscures, a ostatnio w Revoir Paris.

Peeters i Schuiten poznali się w 1968 roku, nie na barykadach, ale w szkolnych ławkach. Jeden rysuje, drugi pisze. Założyli szkolną gazetkę, stracili się z oczu na kilka lat, a potem spotkali się, by kontynuować swoją przygodę. Peeters stał się specjalistą od Tintina i teoretykiem komiksu i storyboardów, Schuiten był częścią paska Metal Hurlant, magazynu założonego przez Les Humanoïdes Associés, który skupiał komiksy science fiction i publikował wielu czołowych artystów komiksu.

Z tej przyjaźni zrodziły się w 1983 roku Miasta Niewidoczne, korpus albumów science fiction rozgrywających się w futurystycznych miastach niewidocznych dla ludzi, na planecie ukrytej między osią Ziemia-Słońce.

Miasta, Brüsel, Pârhy, Urbicande czy Alaxis, opierają się na fantastycznej, ale spójnej wyobraźni, wspartej zróżnicowanymi postaciami i punktami widzenia, pozwalającymi unieść się tajemnicy. Każdy szczegół jest wiarygodny, każda maszyna możliwa do wykonania. Schuiten jest architektem rysunku lub rysownikiem-architektem, a charakter miast często bierze górę nad charakterem postaci.

An alarming future

Albumy opowiadają o globalnym ociepleniu dryfujących do Egiptu gór lodowych, nadmiarze odpadów i zagadce recyklingu, stającego się niezwykle popularnym zawodem… Ilustrują pionowe miasta do ekstremum jak Lyon (zdjęcie poniżej, po lewej, potem 2 następne po szczegóły), czy szklarnie w gigantycznych cieplarniach utrzymywane przez myjących okna, ulice pokryte autostradami czy maszyny latające.
Te wyobrażone miasta inspirowane są książkami Verne’a, Robina czy Kafki, oraz wielkimi dystopijnymi filmami SF jak Blade Runner, Metropolis czy Brazil, co ilustrują poniższe ilustracje.

Lyon i Paryż w wyobrażonej przyszłości

Pionowe zadaszenie budynków w Lyonie, szczegół

Fourvière w środku futurystycznego miasta, detail

Metropolis, 1927

Metropolis, 1927

Blade Runner, 1982. Źródło: screenmusings.org

Jak wyjaśnia Peeters, te światy nie są ani utopiami, ani pożądanymi wizjami przyszłości. Wydawać by się mogło, że rodzą się one ze snu, futurystycznej reprezentacji miasta ani idealnego, ani prawdopodobnego, w którym zawsze znajdzie się jakiś robak w jabłku. Są to nieco chybotliwe wizje świata, mające skłonić nas do reakcji, tak jak zrobiłaby to utopijna wizja, ale nie sprawiające, że tego chcemy.

Kopuła na Paryżu

Realistyczne, a może nostalgiczne, Peeters i Schuiten przywracają do życia Halles, odbudowane w ten sam sposób w albumie Revoir Paris, którego akcja rozgrywa się w 2156 roku. Stary Paryż, zastygły na zawsze w swoim dzwonie, w którym kąpie się doskonała meteorologia, sprawia, że życie uprzywilejowanych turystów staje się doskonałym doświadczeniem, dzięki spacerom po budynkach Haussmaniens tak wspaniałych, jak niezamieszkałych, lub przeznaczonych dla najszczęśliwszych. Wokół, czarne przedmieścia kontrastują z tą ponadczasową bańką pamięci i stanowią echo dzisiejszego Paryża. Pejzaże przypominają niektóre sceny z Blade Runnera i rycin Robidy, w których człowiek jest maleńki w szalonej wielkości miasta. Jak wyjaśnia pisarz:

„Miejsca, które sobie wyobrażamy, są karykaturami, w których umieszczamy nasze pragnienia i lęki.”

Halle de Paris odbudowane w zielonej scenerii

Paryż pod swoim dzwonem, niedostępny dla przedmieść

Nad kopułą Paryża

Blade Runner, 1982. Źródło : screenmusings.org

Scenarzysta i rysownik podkreślają w ten sposób ryzyko zbytniego pragnienia uczynienia z Paryża miasta-muzeum, ryzykując, że nie będą w stanie sprawić, by ewoluował wraz z upływem czasu i że stanie się rodzajem gigantycznej śnieżnej kuli. Rolą tych rysowników i scenarzystów jest więc tyleż alarmować, co zmuszać do marzeń.

Miasto przyszłości, dziś

Niektórzy artyści i architekci żyją już w przyszłości i wyobrażają sobie prawdziwe miasta jutra. Inni, jak fotograf i architekt Cyrus Cornut, nie wyobrażają sobie, lecz pokazują miasta, w których „skala ludzka jest zredukowana do zera. Człowiek z indywidualistyczną przyszłością gubi się w miejskim oceanie. Domy upadają, drapacze chmur rosną”. Brutalna i niepokojąca wizja bardzo realistycznej teraźniejszości.

Okiem architekta komponuje obrazy, które wyglądają jak futurystyczne komiksy, jak tu w Azji, gdzie betonowe linie rysują odhumanizowane pejzaże:

Credit: Cyrus Cornut

Pokazując rzeczywistość, fotografie te dają nam do myślenia o naszej przyszłości i kwestionują miejsce człowieka w mieście.

Wśród architektów, którzy wyobrażają sobie miasto jutra, niektórzy tworzą utopijne projekty rodem z filmów science fiction, w kontrapunkcie do miast-krzaków sfotografowanych przez Cornuta. Futurystyczne, ale prawdziwe reprezentacje.

Zielone miasto i miasto klejnotów, eu-topies teraźniejszości?

Wyobraź sobie zielone miasto na środku pustyni. Tak właśnie wygląda miasto Masdar, w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, ekologiczne „źródło” (po arabsku masdar) budowane od 2008 roku kilka minut od lotniska w Abu Zabi.

Domy, inspirowane tradycyjną architekturą lokalną, sąsiadują z budynkami biznesowymi. Wszystkie budynki są pasywne, więc nie zużywają energii i oferują naturalną klimatyzację z temperaturą o 10°C niższą niż na zewnątrz. Kluczowe słowo tego sukcesu: postęp technologiczny i ekologiczny. Wielkie pole paneli słonecznych zasila miasto, w całości przeznaczone dla pieszych i poprzecinane siecią zautomatyzowanych pojazdów elektrycznych.
Masdar, który już teraz przyjmuje kilka tysięcy osób, chce przyciągnąć międzynarodowe firmy: brak podatków, instalacja w 5 dni, inkubator przedsiębiorczości i ekologiczne centrum badawczo-rozwojowe &. Szukasz nowego biura…?

Przede wszystkim musimy zadać sobie pytanie, czy taki model, który zmusza naturę do rozkwitu na pustyni, jest rzeczywiście zrównoważony, czy raczej chimeryczny? Chętniej postawilibyśmy na miasto takie jak Tafilatet w Algierii, oazę, która promuje permakulturę w przyrodzie i społeczeństwie, i wydaje się skazana na bardziej zieloną i zrównoważoną przyszłość.

Godzinami moglibyśmy pisać o futurystycznych projektach, które wkrótce ujrzą światło dzienne, zwłaszcza w azjatyckich megalopolis. Jednym z najbardziej zaskakujących projektów architektonicznych jest realizacja „klejnotu” singapurskiego lotniska, zaplanowana na 2019 rok.
Struktura Jewel of Changi łączy w sobie centrum handlowe, podwieszany baldachim, restaurację, hotel i ogrody, wokół „największego krytego wodospadu” (Singapurczycy uwielbiają robić największe rzeczy na świecie). Nie wspominając oczywiście o funkcji lotniska. Rodzaj mini-miasta w mieście, gdzie można się bawić, jeść, konsumować, spać i podróżować.

Jewel, nowy terminal na lotnisku Changi

Kopuła Jewel

Tego rodzaju futurystyczna struktura imponuje swoją ekscentrycznością i grandilokwencją, ale wydaje się nie mieć innej funkcji niż bycie eu-topie, „miejscem dobra”, do którego wszyscy przychodziliby się bawić i spacerować. Ta konstrukcja ma stać się fikcyjnym i skoncentrowanym miejscem komfortu, tak jak Singapur, miasto konsumpcji i rozrywki. Trochę jak Paryż pod kopułą wyobrażoną przez Schuitena i Peetersa, Klejnot będzie zarezerwowany tylko dla najbogatszych, w idealnej temperaturze, z dala od trosk życia codziennego. Jak reprezentacja miasta, wyidealizowana, ale nierzeczywista.

Dla przypomnienia, kopuła Schuitena, pod którą śpi idealny Paryż:

Kopuła Paryża

Jak widzieliśmy, utopijne projekty miejskie z przeszłości były skazane na porażkę, pokonane przez pytania społeczno-demograficzne. Czy kluczem do sukcesu utopijnego miasta w dzisiejszych czasach byłoby zaprojektowanie go na małą skalę i zarezerwowanie wyłącznie dla elit (jak w Singapurze) i inwestorów (w Masdarze)? A może z definicji miasto utopijne musi pozostać „miejscem donikąd” i nadal istnieć w wyobraźni ludzi…?