Podczas II wojny światowej żydowscy bojownicy ruchu oporu przeprowadzali ataki, tworzyli podziemne sieci, prowadzili misje ratunkowe i dokumentowali swoje doświadczenia, ponosząc przy tym ogromne ryzyko osobiste. Jednak mimo że historycy dysponują licznymi dowodami takich aktów oporu, wciąż pokutuje przekonanie, że europejscy Żydzi nie walczyli z nazistami. Teraz nowa wystawa w Wiener Holocaust Library w Londynie stara się uhonorować wkład tych osób, który w dużej mierze nie został doceniony.

„Żydowski opór wobec Holokaustu” opiera się na dokumentach, artefaktach i świadectwach ocalałych, z których wiele zostało zebranych przez badaczy biblioteki w latach 50. Pokaz opowiada historie żydowskich partyzantów w Związku Radzieckim, zorganizowanego oporu w obozach koncentracyjnych i gettach oraz indywidualnych przypadków odwagi, wśród innych tematów.

„Czasami ludzie mają pogląd, że Żydzi nie stawiali prawdziwego oporu, a ludzie komentują 'dlaczego nie było więcej oporu?” starszy kurator Barbara Warnock mówi Guardianowi Caroline Davies. „Ale w tych niewiarygodnie ekstremalnych okolicznościach jest tak wiele przykładów oporu, nawet w najbardziej rozpaczliwych sytuacjach.”

Jedną z osób przedstawionych na wystawie jest Tosia Altman, młoda kobieta, która posługiwała się fałszywymi „aryjskimi” papierami, aby przemycić się do polskich gett. Jako członkini socjal-syjonistycznego ruchu Hashomer Hatzair, Altman nachodziła getta, organizowała grupy oporu, rozpowszechniała informacje i przenosiła broń, donosi Michelle Desmet dla holenderskiej gazety Het Laatste Nieuws. W wieku zaledwie 24 lat wzięła udział w powstaniu w getcie warszawskim, ale została schwytana i wkrótce potem zmarła na skutek odniesionych ran.

„Jej historia jest dość niesamowita”, mówi Warnock dla Guardiana. „I była typowa dla wielu osób stawiających opór w obozach i gettach. Była dość młoda i udało jej się zdobyć dokumenty wskazujące, że jest Polką, a nie Żydówką, co pozwoliło jej poruszać się po okupowanej Polsce.”

W obozach koncentracyjnych niektórzy więźniowie podważali nazistowskie wysiłki zmierzające do wykorzenienia ich kultury, kontynuując praktyki religijne i edukację. Jak wyjaśnia Warnock w filmie opublikowanym przez bibliotekę, pamiętniki służyły jako jeden z najbardziej wyraźnych sposobów, w jaki jednostki mogły „zachować poczucie swojego człowieczeństwa” i dokumentować żydowskie doświadczenia.

Philipp Manes, niemiecki Żyd osadzony w getcie Theresienstadt, prowadził obszerne pamiętniki przez całe życie. Zachowane w zbiorach biblioteki pisma Manesa dokumentują życie kulturalne w getcie przed jego deportacją do Auschwitz w październiku 1944 roku. Biblioteka posiada również zbiór wierszy, listów i rysunków wykonanych przez współwięźniów Manesa.

Inne formy oporu, na które zwrócono uwagę na wystawie, były bardziej jawne. Na przykład Filip Müller, pracując jako członek Sonderkommando, czyli oddziału żydowskich więźniów przydzielonych do komór gazowych i krematoriów, przemycał z Auschwitz-Birkenau dowody nazistowskich okrucieństw. Mieszkaniec Berlina, Herbert Baum, w latach 30. założył antynazistowską i prokomunistyczną Grupę Bauma. Kiedy w 1940 roku został zmuszony do pracy w fabryce, Baum zwerbował innych młodych robotników przymusowych, powiększając liczbę członków grupy do około 100 osób.

W maju 1942 roku Grupa Bauma dokonała podpalenia radzieckiego raju, antykomunistycznej i antysemickiej wystawy, która próbowała usprawiedliwić nazistowską inwazję na Związek Radziecki. Wielu uczestników zamachu – w tym sam Baum – zostało aresztowanych i straconych. Niektórzy z tych, którym udało się uciec, złożyli później osobiste relacje ze swoich przeżyć w Bibliotece Wienera.

„Niezależnie od tego, czy mówimy o cichym akcie odwagi, czy o odważnym akcie buntu, te historie naprawdę wyskakują z kartki” – mówi w filmie dyrektor biblioteki, Toby Simpson – „a powodem tego jest często fakt, że zostały zebrane albo w czasie Holokaustu, albo w latach, które nastąpiły bezpośrednio po nim”. Szefowa działu badań Wiener Library, Eva Reichmann, zebrała w latach 50. ponad tysiąc świadectw, a wiele z tych historii po raz pierwszy pojawia się na tej wystawie.”

„Żydowski opór wobec Holokaustu” można oglądać w Wiener Holocaust Library w Londynie od 6 sierpnia do 30 listopada.