In een stad van glas, waar mensen die net Nummers zijn in huizen van glasbaksteen wonen, en ieders dagelijkse routine wordt bepaald door de Tafelen der Uren die zijn vastgesteld door de Weldoener, ontwikkelt één bepaald Nummer, D-503, een gevaarlijke aandoening. Hij koestert een ziel. Dit kan zijn leven en dat van zijn dierbaren in levensgevaar brengen, want in deze toekomstige Ene Staat, waar logica regeert, seks wordt gerantsoeneerd en liefde verboden is, is een ontluikende ziel een teken van het ontwikkelen van individualiteit en afgescheidenheid. Maar de staat gelooft: “niemand is ‘één’, maar ‘één van’. We zijn zo gelijk…”

We, Yevgeny Zamyatin’s huiveringwekkende verslag van een toekomstige wereldstaat geregeerd door de Rede is misschien wel een van de grootvaders van de dystopie. Aanvankelijk was het boek beschikbaar als geheime samizdat-edities (1921) in de toenmalige Sovjet-Unie, werd het uit de USSR gesmokkeld en verscheen het voor het eerst in het Engels in 1924, gepubliceerd door EP Dutton, New York. De roman was onmiddellijk een hit in westerse intellectuele kringen hoewel de auteur, aangevallen door de Sovjetautoriteiten, in ballingschap moest gaan in Frankrijk waar hij in armoede stierf. Hier had de fictie zich misschien wel voor het eerst beziggehouden met de verbeelde werking van een totalitaire dictatuur op een manier die nog nooit eerder was geprobeerd.

De oorsprong

Maar is de dystopische fictie echt van start gegaan met Zamyatin’s Wij? Afgezien van het academische argument dat elk fictief werk over een utopie de elementen van een dystopie in zich draagt en dat dergelijke geschriften over een utopie ons helemaal terugvoeren tot Plato’s Republiek en Thomas More’s Utopia, laten we eens kijken naar dit fragment uit een kort verhaal uit 1891 van de bekende humoristische schrijver Jerome Klapka Jerome. Een man is ontwaakt uit een 1000-jarige slaap, en bevindt zich in Londen waar hij een bad nodig heeft:

“Nee, het is ons niet toegestaan ons te wassen. Je moet wachten tot half vijf, en dan zul je gewassen zijn voor de thee.” “Gewassen worden!” riep ik. “Door wie?”

“De staat.” Hij zei dat ze hadden gemerkt dat ze hun gelijkheid niet konden handhaven als mensen zich mochten wassen. Sommige mensen wasten zich drie of vier keer per dag, terwijl anderen van het ene op het andere jaar nooit zeep en water aanraakten, en als gevolg daarvan kwamen er twee verschillende klassen, de Schone en de Vuile.

Dit verhaal over Londen, 1000 jaar na een socialistische revolutie, is een momentopname van een dystopie, waar de beste plannen voor een staat van gelijkheid hebben geleid tot volstrekt ongewenste gevolgen. Jerome’s verhaal lijkt de anti-utopische fictie die volgde te hebben beïnvloed en geïnspireerd.

Vrijheid versus geluk

Een terugkerend thema en in wezen datgene wat de kern vormt van alle dystopische geschriften is het conflict tussen vrijheid en geluk. In het boek van Zamyatin heeft de regering van de Ene Staat (Verenigde Staat in de vertaling van Zilboorg) alle vrijheden ingeperkt. Een dichter die over het paradijs spreekt, vertelt het personage D-503 hoe Adam en Eva de keuze kregen tussen geluk zonder vrijheid, en vrijheid zonder geluk, en hoe zij dom genoeg voor het laatste kozen. De regering van de Ene Staat beweert dit verloren geluk aan haar onderdanen te hebben teruggegeven.

Het is jammer dat dit machtige boekje in dit land nauwelijks wordt besproken. Onze kennismaking met dystopische fictie heeft plaatsgevonden via het werk van twee Britse auteurs – Aldous Huxley en George Orwell. Sommigen zouden hier natuurlijk Jack London’s The Iron Heel noemen, populair in de vorige eeuw en waarvan ook een Bengaalse vertaling bestaat. Maar voor de meeste anderen is het de profetische visie van Brave New World en Nineteen Eighty-Four die ons kennis hebben laten maken met de dystopische traditie – een vorm van schrijven die steeds populairder wordt in onze huidige tijd, waarin we altijd maar een stap verwijderd lijken van de enge mogelijkheden van een anti-utopie.

Huxley’s roman, gepubliceerd in 1932, die in sommige van de top leeslijsten van onze tijd belandde, geeft ons een nachtmerrie-achtige visie van een verre toekomst waar genetische modificatie, hypnopedie en Pavloviaanse conditionering een kaste-systeem hebben gecreëerd gebaseerd op intelligentie en bekwaamheid. De griezelige helderziendheid van dit werk en zijn literaire genialiteit hebben ervoor gezorgd dat het een plaats heeft gekregen in het pantheon van de dystopie, waarvoor alle beoefenaars van deze vorm gehoorzaam zijn of een petje afnemen.

Er zijn talloze werken die in gedachten komen en het zou het favoriete tijdverdrijf van een literaire detective kunnen zijn om sporen van Brave New World te ontdekken in het werk van Margaret Atwood, om de echo ervan te horen in een scène van David Mitchell of misschien om zich tijdens het lezen van Doris Lessings Mara en Dann te herinneren hoe die groepen mannen in het Afrika van na de ijstijd, die er allemaal hetzelfde uitzagen, lijken op Huxley’s Bokanovsky-groepen van individuen die uit één embryo zijn ontstaan.

Trouw aan de dystopische school staat de vraag naar vrijheid versus geluk ook centraal in Huxley’s plot. Daar vinden we een primitieve wereld van vrijheid en instincten die bestaat binnen de geordende dystopie van de wereldstaat, in een met elektriciteit omheind reservaat in Nieuw-Mexico, waar we John of De Wilde, een van de hoofdpersonen van het boek, vandaan halen. Nogmaals, in een van de vele aangrijpende scènes van deze roman, zweven de slaap-leerspecialist, Bernard Marx en de foetus-technicus, Lenina Crowne, in hun helikopter over de donkere schuimende golven van het Engelse kanaal, en Lenina zegt:

“Ik weet niet wat je bedoelt. Ik ben vrij. Vrij om de meest geweldige tijd te hebben. Iedereen is gelukkig tegenwoordig.”

Hij lacht.

“Ja, ‘Iedereen is gelukkig tegenwoordig.’ Dat geven we de kinderen al vanaf hun vijfde. Maar zou je niet vrij willen zijn om op een andere manier gelukkig te zijn, Lenina? Op je eigen manier, bijvoorbeeld; niet op andermans manier.”

Het DNA van dystopie

Het is duidelijk dat de overeenkomsten tussen Wij en Brave New World niet moeilijk te vinden zijn en in feite ging George Orwell, toen hij Zamyatins boek recenseerde, zo ver om te zeggen dat Huxley’s roman gedeeltelijk van Wij zou kunnen zijn afgeleid, wat Huxley later ontkende.

In feite geldt dit evenzeer voor Nineteen Eighty-Four, dat nogal wat inspiratie van de Russische romanschrijver lijkt te hebben geput. Charrington’s antiekwinkel en het “armoedige kamertje” boven, dat een ouderwetse charme heeft behouden, lijkt een echo van het Antieke Huis in Zamyatin’s We, net zoals het personage O’Brien, die zich voordoet als lid van de geheime Broederschap die in Nineteen Eighty-Four tegen Big Brother werkt, ons doet denken aan het personage S-4711, een van de Bewakers in We. Maar het DNA van dystopische fictie heeft veel gemeenschappelijke bronnen en bepaalde fundamentele thema’s, dus het is niet ongewoon om trekken van het ene werk te ontdekken in de verhaallijn of personages van een ander.

Orwells in 1949 gepubliceerde Nineteen Eighty-Four, een boek dat voor altijd in de psyche van alle vrijheidslievende individuen is gegrift, speelde zich af in de ontmenselijkte totalitaire staat Oceanië, geregeerd door Big Brother. Hier werkt de hoofdpersoon Winston Smith op het Ministerie van Waarheid, dat verantwoordelijk is voor propaganda. Evenzo is het Ministerie van Vrede verantwoordelijk voor oorlog, terwijl het Ministerie van Liefde martelingen uitvoert en de openbare orde handhaaft.

Surveillance, de wreedheid van de staat en het streven van de Partij naar absolute macht zijn de lopende thema’s van Orwells roman, die daarmee dichter bij Zamyatins We komt te staan, terwijl de dystopie van Brave New World, milder aan de oppervlakte maar met een even ontmenselijkend einde, wordt beheerst door genetische manipulatie, mentale conditionering, het stimuleren van consumentisme en het gebruik van de magische drug soma.

Net als de andere twee boeken, verdiept Nineteen Eighty-four zich ook in de vrijheid-versus-geluk vraag. Terwijl hoofdpersoon Winston Smith in de kamers van het Ministerie van Liefde wordt opgesloten en gemarteld door de grote, gespierde O’Brien, die lid is van de Binnenpartij, gaan er vele gedachten door zijn hoofd:

Hij wist van tevoren wat O’Brien zou zeggen. Dat de partij de macht niet zocht voor haar eigen doeleinden, maar alleen voor het welzijn van de meerderheid. Dat de partij macht nastreefde omdat de massa van de mensheid lafhartige wezens waren die de vrijheid niet aankonden en de waarheid niet onder ogen wilden zien, en zich moesten laten overheersen en stelselmatig misleiden door anderen die sterker waren dan zijzelf. Dat de keuze voor de mensheid lag tussen vrijheid en geluk, en dat voor het overgrote deel van de mensheid geluk beter was.

Groot goed en geluk zijn bijna altijd de leidraad geweest voor utopieën, die vaak zijn veranderd in dystopieën, afhankelijk van waarnaar we op zoek zijn. In haar essay over Brave New World illustreert Margaret Atwood dit punt op lucide wijze wanneer ze schrijft:

Brave New World is ofwel een utopie van de perfecte wereld ofwel het akelige tegendeel ervan, een dystopie, afhankelijk van je gezichtspunt: de inwoners zijn mooi, veilig en vrij van ziekten en zorgen, zij het op een manier waarvan we graag denken dat we die onaanvaardbaar zouden vinden.

In onze huidige tijd, waarin de aanslagen op de vrijheid door despoten, de toegenomen bewaking van de nederige CCTV’s tot de vijf-ogen alliantie, de klimaatverandering en de dreigende gevaren daarvan, nieuwe gentechnologieën en de dreiging van frankenfood en bovenal het op hol geslagen consumentisme ons dichter bij dystopische scenario’s hebben gebracht, vinden we Huxley en Orwell die horden lezers trekken. Laten we even de tijd nemen om terug te kijken op deze drie fundamentele werken van een robuuste literaire traditie.

Brave New World, Aldous Huxley

Een paar weken geleden kwam een bepaalde methode van prenatale zorg met haar wortels in de ayurveda, die werd bepleit door het Garbh Vigyan Sanskar-project van Arogya Bharati, in het nieuws omdat het “de beste baby’s ter wereld” beloofde. Dit lokte de nodige kritiek uit. Critici haalden ethische kwesties en gebrek aan wetenschappelijke kennis aan – maar het feit blijft dat genetische manipulatie een stadium heeft bereikt waarin we slechts enkele decennia verwijderd zijn van het creëren van zogenaamde “designer baby’s” met behulp van methoden zoals Easy PGD (Preimplantatie Genetische Diagnose). Het is het jaar 632 AF (After Ford), Henry Ford heeft een goddelijke status verworven, we bevinden ons in het Central London Hatchery and Conditioning Centre waar mensen in flessen worden geproduceerd, en met behulp van verschillende technieken vanaf het embryonale stadium worden voorbestemd om intelligent, dom, debielen, harde werkers, enzovoort te zijn.

Het openingshoofdstuk zet de toon met krachtige beschrijvingen die wetenschappelijke taal vermengen met evocatief woordgebruik. De directeur van de Londense broederij, Thomas, laat enkele studenten de faciliteiten zien voor de opslag van embryo’s in flessen, die worden onderworpen aan verschillende schokken, chemische stimulaties en processen die hen zullen inlijven in het leven van Alfa’s, Bèta’s, Gamma’s, Delta’s of Epsilons – de laagste in de kastenrang:

“En in feite was de zwoele duisternis waarin de studenten hem nu volgden zichtbaar en karmozijnrood, als de duisternis van gesloten ogen op een zomerse namiddag. De uitpuilende flanken van rij na rij en rij na rij flessen glinsterden van ontelbare robijnen, en tussen de robijnen bewogen zich de schemerige rode schimmen van mannen en vrouwen met paarse ogen en alle symptomen van lupus. Het gezoem en geratel van de machines bracht de lucht in beroering.”

Het verhaal is op één niveau geplot rond de conflicten tussen de Alpha-plus slaap-leerspecialist Bernard Marx en Thomas, de directeur. Iedereen heeft het gevoel dat er iets mis is met de conditionering van Bernard omdat hij zich niet verzoent met zijn lot van superintelligente Alpha zoals de anderen. Hij houdt niet van verkwistende spelletjes zoals Centrifugaal Bumble-Puppy, is afkerig van promiscue seks die de norm is, en is niet gelukkig met zijn toestand, in tegenstelling tot andere burgers van de Wereldstaat. De directeur heeft hem een paar keer gewaarschuwd en gedreigd hem op ballingschap naar IJsland te sturen, maar de zaken zijn niet veranderd.

Op dit moment gaan Bernard en de foetus-technicus Lenina op vakantie naar het Nieuw-Mexicaanse reservaat Malpais, waar ze onder de dorpelingen de ouder wordende Linda en haar zoon, de geelharige John (de Savage), tegenkomen. Het blijkt dat John the Savage het natuurlijk geboren kind is van directeur Thomas. Thomas had Linda in de steek gelaten nadat hij haar tijdens een bezoek aan het reservaat in een storm was kwijtgeraakt.

De harde contouren van een dystopische samenleving geven zich niet gemakkelijk gewonnen voor de literaire benadering, maar Brave New World is een masterclass in hoe het wel moet. Met zijn zorgvuldig uitgewerkte personages, de sprankelende humor, een briljante mix van ironie en gelach, en de goed geoliede motor van een plot dat draait om de spanningen tussen Thomas, Bernard en Lenina, overtreft dit boek met gemak de andere twee in literaire kwaliteiten, zo niet ook in de diamantscherpte van zijn satire.

Bernard ziet een kans om de directeur een lesje te leren. Hij neemt John en Linda mee terug naar Londen waar, in een hilarische scène, de Savage rent en op zijn knieën valt voor de directeur en een zaal vol broedplaatsmedewerkers:

“…’John!’ riep ze. John!’

Hij kwam meteen binnen, pauzeerde even net voor de deur, keek om zich heen, liep toen zachtjes op zijn mocassinvoeten snel door de kamer, viel op zijn knieën voor de directeur, en zei met heldere stem: ‘Mijn vader!

Het woord (want ‘vader’ was niet zozeer obsceen als wel – met zijn connotatie van iets dat ver verwijderd was van de weerzinwekkendheid en morele obliquiteit van het baren van kinderen – louter grof, eerder een scatologische dan een pornografische onfatsoenlijkheid); het komisch smutty woord verlichtte wat een tamelijk onverdraaglijke spanning was geworden. Het gelach barstte los, enorm, bijna hysterisch, de ene peal na de andere, alsof het nooit zou ophouden. Mijn vader – en het was de directeur! Mijn vader! Oh Ford, oh Ford!”

John “The Savage”, die in zijn leven slechts één boek heeft gelezen – The Complete Works of William Shakespeare – wordt een soort beroemdheid; een rariteit in feite want zijn taalgebruik is doorspekt met citaten van de Bard, in Londen’s elitekringen. Maar hij vindt het leven in deze “brave new world”, citeert uit Shakespeare’s The Tempest, moeilijk te verteren, wordt verliefd op Lenina, zet openlijk aan tot rebellie door soma rantsoenen weg te gooien, en komt uiteindelijk triest aan zijn einde.

In zijn Voorwoord bij een nieuwe editie van het boek uit 1946 schreef Huxley dat als hij het boek opnieuw zou schrijven, hij de Savage een derde optie zou geven tussen het primitieve indianenreservaat van New Mexico en het utopische Londen. Dit zou een plaats zijn van gedecentraliseerde economie, mensgerichte wetenschap, samenwerking en het streven naar het uiteindelijke einde van de mens. Een dergelijke samenleving probeerde hij uit te beelden in zijn laatste boek, Island, dat nooit de hoogten van Brave New World bereikte.

Nineteen eighty-four, George Orwell

Orwells roman legt, in tegenstelling tot die van Huxley, de nadruk op de hardheid van een totalitair bewind en de politieke filosofie die aan de basis ligt van een dergelijk monster. Terwijl de dystopie van Huxley een soort van dooroma doordrenkt, met predestinatie doordrenkt, pseudo-paradijs is, helpen in Orwells Oceanië en Airstrip One (Engeland) dodelijke martelingen en bewaking door de Thought Police (die altijd op zoek is naar gedachtencriminaliteit) om de openbare orde te handhaven.

Er is een voortdurende oorlog tussen de drie wereldmachten, Oceanië, Eurazië en Oostazië, en af en toe vallen er raketbommen op Londen. Big Brother, wiens foto overal te zien is, regeert met ijzeren hand over Oceanië, waar Winston Smith op het Ministerie van Waarheid werkt aan het herzien van historische feiten.

De heersende politieke ideologie is Ingsoc (Engels socialisme) en de macht behoort toe aan de leden van de Inner Party (met Big Brother aan de top), gevolgd door de Outer Party en tenslotte de ongelukkige proletariërs die niet veel meetellen.

Winston begint een dagboek bij te houden in zijn kamer, ver weg van de blik van het telescherm, waarin hij “de inwendige rusteloze monoloog die door zijn hoofd spookt” noteert, zijn observaties en diepste gedachten. Hij weet dat als dit wordt ontdekt, hij ter dood zal worden gebracht. Toch schrijft hij op het mooie crèmekleurige papier, “DOWN WITH BIG BROTHER”.

Het verhaal ontwikkelt zich langzaam en het begin sleept een beetje, waar de manier van leven in Airstrip One door de personages, de ijzeren hand van de Partij, de aanbidding van Haat en de werking van de verschillende ministeries op een mechanische manier in de geest van de lezer worden gedrild. Misschien past deze behandeling bij het onderwerp en is ze bedoeld om de harteloosheid van de heersende machten en de leegheid van levens te weerspiegelen, waardoor de lezer een gevoel krijgt van alles wat verloren is in deze Orwelliaanse anti-utopie.

Winston wordt verliefd op Julia, die op de afdeling Fictie werkt en romans produceert, en vindt voor hen beiden een toevluchtsoord in een kamertje boven de antiekwinkel van de heer Charrington. In dit kleine winkeltje en de kamer erboven lijkt de oude wereld van mooie voorwerpen bewaard te zijn gebleven in een tijdcapsule.

“Het was een zware klomp glas, aan de ene kant gebogen, aan de andere kant plat, bijna een halve bol vormend. Er was een eigenaardige zachtheid, zoals van regenwater, zowel in de kleur als in de textuur van het glas. In het hart ervan, uitvergroot door het gebogen oppervlak, bevond zich een vreemd, roze, kronkelig voorwerp dat deed denken aan een roos of een zeeanemoon.

‘Wat is het?’ zei Winston, gefascineerd.

‘Dat is koraal, dat is,’ zei de oude man. Het moet uit de Indische Oceaan zijn gekomen. Ze verankerden het als het ware in het glas. Dat is niet minder dan honderd jaar geleden gemaakt. Meer, zo te zien.’

‘Het is een mooi ding,’ zei Winston.

‘Het is een mooi ding,’ zei de ander waarderend. Maar er zijn er niet veel die dat tegenwoordig zouden zeggen.’

Maar al snel worden Winston en Julia gestrikt door O’Brien, een lid van de Binnenpartij die doet alsof hij tot de geheime Broederschap behoort die de ondergang van de Partij beraamt. O’Brien zorgt ervoor dat hij een verboden boek krijgt toegestuurd, Theory and Practice of Oligarchical Collectivism, van Emmanuel Goldstein, dat hij leest in de schijnbare veiligheid van de kamer boven Charrington’s winkel. Maar al snel worden ze gearresteerd.

Marteling volgt, Winston bekent echte en ingebeelde misdaden en de definitieve nederlaag volgt als hij en Julia elkaar verraden. Met deze nederlaag van de liefde lijkt het alsof er niets meer te verdedigen valt. En zeker genoeg vinden we op de laatste bladzijden een veranderde Winston.

De blijvende kwaliteit van Orwells roman vloeit voort uit de moeite die hij zich getroost om de propagandamachine, de mate van bewaking, de martelmiddelen en de ontmenselijkende effecten van het totalitarisme te beschrijven, waaronder onder andere kinderen die hun ouders bespioneren en tegen hen rapporteren en de ontwikkeling van een nauwkeurige officiële taal die Newspeak wordt genoemd en waarvan veel, in verschillende gradaties, in de wereld van vandaag te vinden is. En nogmaals, al deze machten die over deze dystopieën heersen zijn het eens over één enkel aspect – het zijn vijanden van de vrijheid. “Vrijheid is slavernij” is een van de partij slogans van Big Brother’s Oceanië.

Wij, Jevgeni Zamyatin

Zamyatins Wij begint net als Nineteen Eighty-Four met een wat vlakke vertelling en bijna eendimensionale personages, waarvan we al snel beseffen dat het een manier is om te laten zien hoe de mens is gereduceerd tot een radertje in een wiel en, in dit geval, slechts “nummers”. De verteller, D-503, is de bouwer van het ruimteschip Integral, dat de boodschap van “geluk” van de Ene Staat naar andere werelden zal brengen in de hoop hun inwoners te onderwerpen aan de heerschappij van de Rede. Het boek is een verzameling van “verslagen” die door de verteller worden bijgehouden en wordt gekenmerkt door maniertjes en een merkwaardige wiskundige woordenschat die een echo is van de regel van logica en wiskunde die het leven van de “getallen” die de aarde bewonen leidt en die ook het feit vastlegt dat D-503 een wiskundige is. Dit is uit een bericht in de Staatscourant en zoals we in de andere werken hebben gezien begint het met een aanval op de vrijheid en een nadruk op de wenselijkheid van geluk:

“Duizend jaar geleden onderwierpen uw heldhaftige voorouders de hele aarde aan de macht van de Ene Staat. Een nog glorieuzere taak ligt voor jullie: de integratie van de oneindige vergelijking van de Kosmos door het gebruik van de glazen, elektrische, vuurspuwende Integraal. Uw missie is om de onbekende wezens die op andere planeten leven en die misschien nog in de primitieve staat van vrijheid verkeren, te onderwerpen aan het dankbare juk van de rede. Als zij niet willen begrijpen dat wij hen een mathematisch-foutloos geluk brengen, zal het onze plicht zijn hen te dwingen gelukkig te zijn. Maar voordat we de wapens opnemen, zullen we de kracht van het woord uitproberen.”

In deze toekomstige staat houden Bewakers, die de geheime politie vormen, iedereen in de gaten en misdaad wordt bestraft met marteling en executie door De Machine. Seks wordt gerantsoeneerd met een systeem van roze bonnetjes en, naarmate het verhaal vordert, wordt een vrouwelijk nummer, O-90 met mooie blauwe ogen toegewezen aan D-503. De mensen mogen de gordijnen van hun transparante appartementen alleen laten zakken voor deze toegewezen uren van lichamelijke intimiteit.

Maar al snel ontmoet onze verteller een andere vrouw, I-330, “zweepachtig” met “oogverblindend witte tanden”, en voelt zich sterk tot haar aangetrokken. Ze hebben een rendez-vous in zijn flat, waar ze, tegen de regels in, roken en een groenige alcoholische drank drinken, waarschijnlijk absint.

I-330 nodigt hem uit in het Oude Huis, dat aan de rand ligt van de Groene Muur die de stad van glas omringt. Ondertussen dringt de zweepachtige vrouw, die een geheime revolutionair is die bij de MEPHI hoort, er bij hem op aan om het commando te nemen over de proeflancering van de Integral en deze buiten de Groene Muur te laten landen. Het plan slaagt, maar de Wachters zijn in hun gelederen geïnfiltreerd en dus moeten ze terugkeren.

De Muur, grens, hek, enzovoort vormen een standaardtrope van dystopie, die het rijk van beschaving en geluk scheidt van de door primitieven bewoonde gebieden, waar de rede nog geen voet aan de grond heeft. Waar vaak de onafhankelijkheid, verdreven uit de dystopie, een enigszins comfortabel toevluchtsoord heeft gevonden.

De familie is een andere structuur die de machthebbers in deze anti-utopieën haten omdat zij vertegenwoordigt wat Bertrand Russell in The Scientific Outlook – een boek dat volgens sommigen van invloed zou kunnen zijn geweest op Huxley – beschrijft als “een loyaliteit die concurreert met de loyaliteit aan de Staat”. In Nineteen Eighty-Four, waar het gezin een “verlengstuk van de gedachtepolitie” is geworden, zijn de familiebanden natuurlijk zwak, terwijl in Brave New World en We de familie-eenheid niet meer bestaat.

De heerschappij van logica en wiskunde op elk gebied van het leven in Zamyatin’s roman klinkt door in D-503’s beschrijvingen – “Ik merkte haar wenkbrauwen op die in een scherpe hoek naar de slapen rezen – als de scherpe hoeken van een X”, terwijl de groeiende irrationaliteit in hemzelf zo wordt opgetekend: “Nu leef ik niet langer in onze heldere, rationele wereld; ik leef in de oude nachtmerrie-wereld, de wereld van vierkantswortels van min één.” De vierkantswortel van min één, zoals alle studenten wiskunde op de middelbare school weten, is het denkbeeldige getal “i”, dat in deze context zou staan voor individualiteit en afgescheidenheid, in contrast met het gezichtsloze collectieve “Wij” van Zamyatins wereld.

Op de Grote Dag van Eenstemmigheid, elk jaar, wanneer een kluchtige verkiezing wordt gehouden om de macht terug te geven aan de Weldoener (Weldoener in toekomstige vertalingen), wordt plotseling geconstateerd dat velen in opstand zijn gekomen en weigeren op de leider te stemmen. De MEPHI heeft zijn wortels verspreid en een meedogenloos tegenoffensief begint. Grote delen van de bevolking, waaronder D-503, worden onderworpen aan De Operatie om het “centrum van de fantasie” uit hun hersenen te verwijderen, waardoor ze in “menselijke tractoren” zullen veranderen. Uiteindelijk is het lot van de verteller enigszins vergelijkbaar met dat van Winston in Nineteen Eighty-Four, terwijl I-330 en anderen worden gemarteld en ter dood veroordeeld.

Zamyatin’s Wij is een boek dat op je groeit als je het voor de eerste, tweede of derde keer leest. Met zijn wiskundige simulaties, de koude antiseptische omgevingen waarin gezichtsloze “getallen”, beroofd van verbeelding en onafhankelijkheid, hun plichten jegens de staat vervullen, altijd in de schaduw van de Welwillende en zijn moorddadige Machine, herinnert het boek ons aan alles wat kostbaar is in ons leven, alles wat het waard is om tot het laatst van onze adem voor te vechten.

Wie had gelijk en waar staan we vandaag?

Er zijn veel debatten geweest over wie gelijk had over de toekomst – Orwell of Huxley? Er is op gewezen dat met de val van de Sovjet-Unie de Orwelliaanse wereld van een totalitaire dictatuur voorgoed ineenstortte. Maar nog steeds vinden we in delen van de wereld, zoals Noord-Korea, situaties die rechtstreeks uit Nineteen Eighty-Four lijken te komen, net zoals we in het Trump-tijdperk in de Verenigde Staten echo’s aantreffen van de censuur en controle over feiten zoals Orwell die voorstelde.

Hoe dan ook, in het voorspellen van de koers die de wetenschap zou kunnen volgen, en in het verbeelden van de mogelijkheid dat de mensheid haar vrijheid zou verkwanselen op het altaar van verlangen en consumentisme, onderscheidt Huxley’s Brave New World zich als een boek dat zich meer bewust is van de polsslag van zowel heersers als geregeerden.

In zijn boek Brave New World Revisited uit 1958, waarin onder meer wordt voorspeld hoe de bevolkingsexplosie de hulpbronnen van de wereld onder druk zal zetten, schreef Huxley, die zijn dystopie vergeleek met die van Orwell:

“De maatschappij die in Nineteen Eighty-Four wordt beschreven is een maatschappij die bijna uitsluitend door straf en de angst voor straf wordt beheerst. In de denkbeeldige wereld van mijn eigen fabel is straf zeldzaam en over het algemeen mild. De bijna perfecte controle die door de regering wordt uitgeoefend, wordt bereikt door systematische versterking van gewenst gedrag, door vele vormen van bijna geweldloze manipulatie, zowel fysiek als psychologisch, en door genetische standaardisatie.”

Huxley’s inzichten dat geweldloze manipulatie veel beter werkt dan terreur en dat de triviale genoegens van een consumptiecultuur de vrijheid van ons zullen stelen, zijn een treffende karakterisering van onze tijd. Neil Postman vat het werk van deze twee auteurs prachtig samen, wanneer hij schrijft:

“Waar Orwell bang voor was, waren degenen die boeken zouden verbieden. Wat Huxley vreesde was dat er geen reden zou zijn om een boek te verbieden, want er zou niemand zijn die een boek wilde lezen. Orwell vreesde diegenen die ons informatie zouden onthouden. Huxley vreesde diegenen die ons zoveel zouden geven dat we zouden worden gereduceerd tot passiviteit en egoïsme. Orwell vreesde dat de waarheid voor ons verborgen zou worden gehouden. Huxley vreesde dat de waarheid zou worden verdronken in een zee van irrelevantie. Orwell vreesde dat we een cultuur van gevangenen zouden worden. Huxley vreesde dat we een triviale cultuur zouden worden.”

Lees je deze drie boeken en denk je na over bovenstaande woorden, dan zou het geen gedachtemisdrijf zijn om te geloven dat we nu al ademloos zwemmen in de woelige wateren van een dystopisch heden.

Rajat Chaudhuri is een Charles Wallace Trust, Koreaanse Kunstraad-InKo en Hawthornden Castle fellow. Hij heeft bij de Verenigde Naties gepleit voor klimaatverandering en is onlangs klaar met het schrijven van zijn vierde fictiewerk over milieurampen.