Catherina II van Rusland

Betrekkingen met West-Europa

In het Europese politieke theater bleef Catharina zich altijd bewust van haar erfenis en verlangde zij naar erkenning als een verlicht vorstin. Zij pionierde voor Rusland de rol die Engeland later met aplomb zou spelen gedurende het grootste deel van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw – die van internationaal bemiddelaar in geschillen die tot oorlog konden leiden, of leidden. Zo trad zij op als bemiddelaar in de Beierse Successieoorlog ( 1778- 1779) tussen Pruisen en Oostenrijk. In 1780 richtte zij een groep op ter verdediging van de neutrale scheepvaart tegen Groot-Brittannië tijdens de Amerikaanse Revolutie, en weigerde desgevraagd in die revolutie aan de zijde van de Britten op te treden.

Van 1788 tot 1790 voerde Rusland de Russisch-Zweedse oorlog tegen Zweden, die was aangesticht door Catharina’s neef, koning Gustav III van Zweden. In de hoop de Russische legers, die nog in oorlog waren tegen de Ottomaanse Turken, eenvoudig in te halen en Sint-Petersburg rechtstreeks te kunnen treffen, kregen de Zweden uiteindelijk te maken met steeds grotere verliezen aan mensen en gebieden, toen ze werden tegengewerkt door Ruslands Oostzeevloot. Nadat Denemarken Zweden in 1789 de oorlog verklaarde, zag het er niet goed uit voor de Zweden. Na de Slag bij Svensksund in 1790 ondertekenden de partijen het Verdrag van Värälä (14 augustus 1790), waarbij alle veroverde gebieden aan hun respectieve naties werden teruggegeven. Er volgde twintig jaar vrede.

Poolse delingen

In 1763 plaatste Catharina Stanisław Poniatowski, haar vroegere minnaar, op de Poolse troon. Hoewel het idee van de Pruisische koning afkomstig was, speelde Catharina in de jaren 1790 een leidende rol bij de Poolse delingen, omdat zij vreesde dat de Poolse grondwet van mei (1791) zou kunnen leiden tot een heropleving van de macht van het Pools-Litouwse Gemenebest en dat de groeiende democratische bewegingen binnen het Gemenebest een bedreiging zouden kunnen worden voor de Europese monarchieën.

Na de Franse Revolutie van 1789 verwierp Catharina veel van de beginselen van de Verlichting die zij ooit gunstig had beoordeeld. Om de hervormingen van de mei-grondwet tegen te houden en de modernisering van het Pools-Litouwse Gemenebest te verhinderen, verleende zij steun aan een Poolse anti-hervormingsgroep die bekend stond als de Targowica Confederatie. Na het verslaan van Poolse loyalistische troepen in de Poolse Oorlog ter Verdediging van de Grondwet (1792) en in de Kosciuszko Opstand (1794), voltooide Rusland de deling van Polen, waarbij het gehele grondgebied van het Gemenebest werd verdeeld met Pruisen en Oostenrijk (1795).

Kunst en cultuur

Katrien was een aanhanger van de Verlichting en beschouwde zichzelf als een “filosoof op de troon”. Zij toonde zich zeer bewust van haar imago in het buitenland, en wenste altijd dat Europa haar zou zien als een beschaafde en verlichte vorstin, ondanks het feit dat zij in Rusland vaak de rol van tiran speelde. Zelfs toen zij haar liefde voor de idealen van vrijheid en vrijheid verkondigde, deed zij meer om de Russische horige aan zijn land en aan zijn heer te binden dan enige andere vorst sinds Boris Godoenov.

Katrien had een reputatie als beschermvrouwe van de kunsten, literatuur en onderwijs. Het Hermitage museum, dat nu het hele Winterpaleis in beslag neemt, begon als Catherine’s persoonlijke verzameling. Op instigatie van haar lakei, Ivan Betskoi, schreef zij een handleiding voor de opvoeding van jonge kinderen, gebaseerd op de ideeën van John Locke, en stichtte zij het beroemde Smolny Instituut voor adellijke jongedames. Deze school zou een van de beste in zijn soort worden in Europa, en ging zelfs zo ver dat ze naast de dochters van de adel ook meisjes van rijke kooplieden toeliet. Zij schreef komedies, fictie en memoires, terwijl zij Voltaire, Diderot en D’Alembert – allen Franse encyclopedisten die later haar reputatie in hun geschriften bevestigden – cultiveerde. De toonaangevende economen van haar tijd, zoals Arthur Young en Jacques Necker, werden buitenlandse leden van de Vrije Economische Sociëteit, die op haar voorstel in Sint-Petersburg was opgericht. Zij lokte de wetenschappers Leonhard Euler en Peter Simon Pallas van Berlijn naar de Russische hoofdstad.

Zowel subtiel als krachtig, riep Catharina een van de grote geesten van die tijd voor haar zaak in, Voltaire, met wie zij vijftien jaar correspondeerde, van haar toetreding tot zijn dood in 1778. Hij prees haar met bijnamen, noemde haar “De ster van het noorden” en de “Semiramis van Rusland” (een verwijzing naar de legendarische koningin van Babylon). Hoewel zij hem nooit persoonlijk heeft ontmoet, rouwde zij bitter om hem toen hij stierf, verwierf zijn boekenverzameling van zijn erfgenamen en bracht ze onder in de Keizerlijke Openbare Bibliotheek.

Toen zij binnen enkele maanden na haar toetreding hoorde dat de Franse regering de publicatie van de beroemde Franse Encyclopédie dreigde te staken wegens de onreligieuze geest ervan, stelde zij Diderot voor zijn grote werk in Rusland onder haar bescherming te voltooien. Vier jaar later trachtte zij de beginselen van de Verlichting, die zij door de studie van de Franse filosofen had meegekregen, in een wetgevende vorm te gieten. Zij riep te Moskou een Grote Commissie bijeen – bijna een raadgevend parlement – bestaande uit 652 leden van alle klassen (ambtenaren, edelen, burgers en boeren) en van verschillende nationaliteiten. De Commissie moest zich buigen over de behoeften van het Russische Rijk en de middelen om daarin te voorzien. De Keizerin stelde zelf de Instructies voor de Leiding van de Assemblee op, waarbij zij (zoals zij eerlijk toegaf) de filosofen van het Westen, met name Montesquieu en Cesare Beccaria, plunderde. Omdat veel van de democratische beginselen haar meer gematigde en ervaren adviseurs beangstigden, zag zij er wijselijk van af ze onmiddellijk in praktijk te brengen. Na meer dan 200 zittingen werd de zogenaamde Commissie ontbonden zonder verder te komen dan het rijk van de theorie.

Portret van Catharina op hoge leeftijd, met de Chesme Column op de achtergrond.

Katrien’s mecenaat bevorderde de ontwikkeling van de kunsten in Rusland meer dan dat van enige Russische vorstin voor of na haar. Onder haar bewind importeerden en bestudeerden de Russen de klassieke en Europese invloeden die het “Tijdperk van de Imitatie” inspireerden. Gavrila Derzhavin, Denis Fonvizin en Ippolit Bogdanovitsj legden de basis voor de grote schrijvers van de negentiende eeuw, vooral voor Poesjkin. Catharina werd een groot mecenas van de Russische opera (zie Catharina II en opera voor details). Haar bewind werd echter ook gekenmerkt door alomtegenwoordige censuur en staatscontrole op publicaties. Toen Radisjtsjev in 1790 zijn Reis van Sint-Petersburg naar Moskou publiceerde, waarin hij waarschuwde voor opstanden vanwege de erbarmelijke sociale omstandigheden van de boeren die als lijfeigenen werden gehouden, verbande Catharina hem naar Siberië.

Persoonlijk leven

Katarina nam gedurende haar lange regeerperiode vele minnaars, die zij vaak tot hoge posities verhief zolang zij belangstelling voor hen had, om hen vervolgens met grote landgoederen en schenkingen van lijfeigenen met pensioen te laten gaan. Na haar verhouding met Grigori Aleksandrovitsj Potemkin koos hij een kandidaat die zowel de fysieke schoonheid als de mentale capaciteiten bezat om Catherine’s belangstelling vast te houden (b.v. Alexander Dmitriev-Mamonov). Sommige van deze mannen hielden op hun beurt van haar: zij had de reputatie een schoonheid te zijn naar de maatstaven van die tijd, en toonde altijd vrijgevigheid tegenover haar minnaars, zelfs na het einde van een affaire. De laatste van haar minnaars, prins Zubov, 40 jaar jonger, bleek de meest wispelturige en extravagante van allemaal.

Katarina gedroeg zich hardvochtig tegenover haar zoon Paul. In haar memoires gaf Catharina aan dat haar eerste minnaar, Sergej Saltykov, Paul had verwekt; maar Paul leek lichamelijk veel op haar echtgenoot, Peter. (Haar buitenechtelijke zoon bij Grigori Orlov, Alexis Bobrinskoj {die later door Paul tot Graaf Bobrinskoj werd benoemd}, zonderde zij af van het hof). Het lijkt zeer waarschijnlijk dat zij van plan was Paulus van de troonopvolging uit te sluiten en de kroon na te laten aan haar oudste kleinzoon Alexander, de latere keizer Alexander I. Haar hardvochtigheid jegens Paulus kwam waarschijnlijk evenzeer voort uit politiek wantrouwen als uit wat zij zag in zijn karakter. Wat Catharina ook verder deed, zij functioneerde nadrukkelijk als vorstin en als politica, die zich in laatste instantie liet leiden door staatsbelangen. Door Paulus in een staat van semi-gevangenschap te houden in Gatchina en Pavlovsk, besloot zij haar zoon niet te laten betwisten of te laten delen in haar gezag.

Mikhail Mikeshin’s monument voor Catharina in Sint-Petersburg.

Katarina kreeg een beroerte toen zij op 5 november 1796 een bad nam en overleed de volgende avond om 10.15 uur zonder weer bij bewustzijn te zijn gekomen. Zij werd begraven in de Peter en Paul kathedraal in Sint-Petersburg. Paleisintriges deden verschillende mythes ontstaan over de omstandigheden van haar dood, die haar in een ongunstig daglicht stelden. Door hun seksuele aard overleefden ze de tand des tijds en blijven ze ook nu nog wijd en zijd bekend.

Trivia

• Het Russische slang-woord voor geld babki (oude vrouwen), verwijst naar de afbeelding van Catharina II die op de 100-roebelbiljetten van vóór de Revolutie was afgedrukt.
• De Duitse kanselier Angela Merkel heeft een foto van Catharina II in haar kantoor, en karakteriseert haar als een “sterke vrouw”.
• Een van de beroemdste rock/New Wave-bands van Servië, “Ekatarina Velika” (Catherine the Great) (1982-1994), ontleende haar naam aan Catharina II van Rusland.
• Catherine gaf opdracht voor het beroemde “Bronzen Ruiter”-beeld, dat in Sint-Petersburg aan de oever van de Neva staat, en liet het rotsblok waarop het staat van enkele mijlen ver importeren. Ze liet er de Latijnse zin “Petro Primo Catharina Secunda MDCCLXXXII” op aanbrengen, wat betekent “Catharina de Tweede aan Peter de Eerste, 1782”, om zichzelf legitimiteit te verschaffen door zich te verbinden met de “stichter van het moderne Rusland”. Dit standbeeld inspireerde later het beroemde gedicht van Poesjkin.

Lijst van grote Catheriniers

Ivan Betskoj | Aleksandr Bezborodko | Jakov Boelgakov | Gavrila Derzjavin | Dmitrij Levitskij | Aleksej Orlov | Nikita Panin * Grigory Potemkin * Nicholas Repnin * Peter Rumyantsev * Mikhailo Shcherbatov * Alexander Suvorov * Fyodor Ushakov * Catherine Vorontsova *