13 marca 1884 – 26 stycznia 1885

Khartum, Mahdystyczny Sudan

Decyzyjne zwycięstwo mahdystów

.

Siege of Khartoum
Part of The Mahdist War
Obraz śmierci generała Gordona
		Data	Miejsce	Wynik
Bojownicy
Wielka Brytania Egipt	Sudan
Dowódcy i przywódcy
Charles George Gordon†	Muhammad Ahmad
Siła
Ląd: 7000 kawaleria infanteria nieznana artyleria Morze: 9 gunboatów	Ląd: 50 000 wojowników, nieznana artyleria Morze: nieznane skiffy
Ofiary i straty
Siły zbrojne zniszczone	nieznane, ale podobno ciężkie
~4,000 zabitych cywilów

Bitwa o Chartum, Oblężenie Chartumu lub Upadek Chartumu trwała od 13 marca 1884 roku do 26 stycznia 1885 roku. Została stoczona w Chartumie i jego okolicach pomiędzy siłami egipskimi dowodzonymi przez brytyjskiego generała Charlesa George’a Gordona a zbuntowaną armią sudańską dowodzoną przez samozwańczego Mahdiego, Muhammada Ahmada. Chartum był oblegany przez mahdystów i broniony przez garnizon składający się z 7000 egipskich i lojalnych sudańskich żołnierzy. Po dziesięciomiesięcznym oblężeniu mahdyści w końcu wdarli się do miasta, a cały garnizon został zabity.

Tło

Mianowanie generała Gordona

Od wojny angielsko-egipskiej z 1882 roku brytyjska obecność wojskowa zapewniała, że Egipt pozostawał de facto brytyjskim protektoratem. Jednak administracja Sudanu była uważana za wewnętrzną sprawę egipską i pozostawiona rządowi Khedive. W rezultacie stłumienie rewolty mahdystów pozostawiono armii egipskiej, która poniosła krwawą klęskę z rąk mahdystów pod El Obeid, w listopadzie 1883 roku. Siły Mahdiego zdobyły ogromne ilości sprzętu i opanowały duże obszary Sudanu, w tym Darfur i Kordofan. Wydarzenia te zwróciły uwagę rządu brytyjskiego i brytyjskiej opinii publicznej na Sudan. Premier William Gladstone i jego sekretarz wojny Lord Hartington nie chcieli angażować się w sprawy Sudanu. W związku z tym, brytyjski przedstawiciel w Egipcie, Sir Evelyn Baring, przekonał rząd egipski, że wszystkie ich garnizony w Sudanie powinny zostać ewakuowane. Generał Charles Gordon był wówczas popularną postacią w Wielkiej Brytanii. Pomysły Gordona na temat Sudanu różniły się radykalnie od poglądów Gladstone’a: uważał on, że rebelia Mahdiego musi zostać pokonana, w przeciwnym razie może on przejąć kontrolę nad całym Sudanem, a stamtąd ruszyć na Egipt. Jego obawy opierały się na roszczeniach Mahdiego do panowania nad całym światem islamskim oraz na słabości armii egipskiej, która doznała kilku porażek z rąk Sudańczyków. Gordon opowiadał się za agresywną polityką w Sudanie, w porozumieniu z takimi imperialistami jak Sir Samuel Baker i Sir Garnet Wolseley, a jego opinie zostały opublikowane w The Times w styczniu 1884 roku.

Pomimo tego, Gordon zobowiązał się do przeprowadzenia ewakuacji Sudanu; otrzymał kredyt w wysokości 100 000 funtów i otrzymał obietnicę od władz brytyjskich i egipskich „wszelkiego wsparcia i współpracy w ich mocy”. 14 stycznia 1884 roku Gordon wyruszył z dworca kolejowego Charing Cross w Londynie do Dover, promem do Calais i dalej do Sudanu.

Podczas pobytu w Kairze Gordon spotkał Al-Zubayra Rahmę Mansura, byłego handlarza niewolników, który kiedyś kontrolował półniezależną prowincję w południowym Sudanie. Obaj mężczyźni mieli za sobą burzliwą historię, gdyż Gordon walnie przyczynił się do zniszczenia wpływów Zubayra. Pomijając ich wcześniejszą wrogość, Gordon nabrał przekonania, że Zubayr jest jedynym człowiekiem o wystarczającej energii i charyzmie, by przeciwstawić się Mahdiemu. W drodze do Chartumu, wraz ze swoim asystentem, pułkownikiem Stewartem, Gordon zatrzymał się w Berberze, by przemówić do zgromadzenia wodzów plemiennych. Popełnił tu kardynalny błąd, ujawniając, że rząd egipski pragnie wycofać się z Sudanu. Współplemieńcy zaniepokoili się tą wiadomością, a ich lojalność osłabła.

Bitwa

Rozpoczyna się oblężenie

File:SiegeKhartoum02.JPG

Gordon wjechał triumfalnie do Chartumu 18 lutego 1884 roku, ale zamiast organizować ewakuację garnizonów, zajął się administrowaniem miastem.Jego pierwsze decyzje miały na celu zmniejszenie niesprawiedliwości spowodowanych przez egipską administrację kolonialną: anulowano samowolne uwięzienia, zniszczono narzędzia tortur, umorzono podatki. Aby pozyskać poparcie ludności, Gordon zalegalizował niewolnictwo, mimo że sam zniósł je kilka lat wcześniej. Decyzja ta była popularna w Chartumie, gdzie gospodarka wciąż opierała się na handlu niewolnikami, ale wywołała kontrowersje w Wielkiej Brytanii.

Krótko po tym brytyjska opinia publiczna została ponownie wstrząśnięta przez żądanie Gordona, aby Zubayr Pasha został wysłany mu na pomoc. Zubayr, jako były handlarz niewolników, był bardzo niepopularny w Wielkiej Brytanii; Anti-Slavery Society zakwestionowało ten wybór, a rząd odmówił nominacji Zubayra. Pomimo tej porażki Gordon był nadal zdeterminowany, by „rozbić Mahdiego”. Poprosił o wysłanie do Chartumu pułku tureckich żołnierzy, jako że Egipt wciąż był nominalnie prowincją Imperium Osmańskiego. Gdy spotkało się to z odmową, Gordon poprosił o oddział indyjskich muzułmanów, a później o 200 brytyjskich żołnierzy, którzy mieliby wzmocnić obronę Chartumu. Wszystkie te propozycje zostały odrzucone przez gabinet Gladstone’a, który nadal był zdecydowany na ewakuację i absolutnie nie zgodził się na interwencję militarną w Sudanie, co spowodowało, że Gordon poczuł się urażony polityką rządu, a jego telegramy do Kairu stały się bardziej zajadłe. 8 kwietnia napisał: „Zostawiam was z nieusuwalną hańbą porzucenia garnizonów” i dodał, że taki kurs byłby „kulminacją podłości”.Kiedy te słowa krytyki zostały upublicznione w Wielkiej Brytanii, konserwatywna opozycja wykorzystała je i przegłosowała wotum nieufności w Izbie Gmin. Rząd wygrał zaledwie 28 głosami.

Wiedząc, że mahdyści się zbliżają, Gordon nakazał wzmocnienie fortyfikacji wokół Chartumu. Miasto było chronione od północy przez Nil Błękitny, a od zachodu przez Nil Biały. Do obrony brzegów rzeki utworzył flotyllę kanonierek z dziewięciu małych parowców o kołach łopatkowych, do tej pory używanych do celów komunikacyjnych, które wyposażono w działa i zabezpieczono metalowymi płytami. W południowej części miasta, która wychodziła na otwartą pustynię, przygotował rozbudowany system okopów, prowizorycznych min lądowych typu Fougasse i zasieków. Ponadto, okoliczny kraj był kontrolowany przez plemię Shagia, które było wrogo nastawione do Mahdiego.

Na początku kwietnia 1884 roku, plemiona na północ od Chartumu poparły Mahdiego i odcięły egipski ruch na Nilu oraz telegraf do Kairu. Komunikacja nie została całkowicie odcięta, ponieważ biegacze nadal mogli się przedostać, ale rozpoczęło się oblężenie i Chartum mógł polegać jedynie na własnych zapasach żywności, które mogły wystarczyć na pięć lub sześć miesięcy.

W dniu 16 marca rozpoczęto nieudaną wyprawę z Chartumu, która doprowadziła do śmierci 200 egipskich żołnierzy, ponieważ połączone siły oblegające Chartum wzrosły do ponad 30 000 ludzi. W kwietniu, maju, czerwcu i lipcu Gordon i garnizon musieli radzić sobie z odcięciem od świata, gdy zapasy żywności kurczyły się, a głód zaczął doskwierać zarówno garnizonowi, jak i ludności cywilnej. Komunikacja odbywała się za pośrednictwem kurierów, a Gordon pozostawał w kontakcie z Mahdim, który odrzucał jego propozycje pokoju i zniesienia oblężenia. 16 września ekspedycja wysłana z Chartumu do Sennaru została pokonana przez mahdystów, co spowodowało śmierć ponad 800 żołnierzy garnizonu w Al Aylafuh. Pod koniec miesiąca Mahdi przeniósł większą część swojej armii do Chartumu, podwajając liczbę oblegających go żołnierzy. Na dzień 10 września 1884 roku ludność cywilna Chartumu liczyła około 34 000 osób.

Upadek Chartumu

Deszczowa sytuacja Gordona wzbudziła wielkie zaniepokojenie w prasie brytyjskiej, a w jego imieniu interweniowała nawet królowa Wiktoria. Rząd nakazał mu powrót, ale Gordon odmówił, twierdząc, że jest honorowo zobowiązany do obrony miasta. W lipcu 1884 roku Gladstone niechętnie zgodził się na wysłanie ekspedycji do Chartumu. Jednak ekspedycja, dowodzona przez Sir Garneta Wolseleya, potrzebowała kilku miesięcy na zorganizowanie i wkroczyła do Sudanu dopiero w styczniu 1885 roku. Do tego czasu sytuacja Gordona stała się rozpaczliwa, zapasy żywności były na wyczerpaniu, wielu mieszkańców umierało z głodu, a morale obrońców było najniższe.

Ekspedycja odsieczowa została zaatakowana pod Abu Klea 17 stycznia, a dwa dni później pod Abu Kru. Choć ich czworobok został rozbity pod Abu Klea, Brytyjczykom udało się odeprzeć mahdystów. Mahdi, na wieść o brytyjskich posunięciach, postanowił przypuścić atak na Chartum. W nocy z 25 na 26 stycznia, około 50 000 mahdystów zaatakowało mury miasta tuż przed północą. Mahdyści wykorzystali niski poziom Nilu, który można było przekroczyć pieszo, i obeszli mury na brzegu rzeki i wdarli się do miasta. Szczegóły ostatecznego szturmu są niejasne, ale mówi się, że do godziny 3:30 mahdyści zdołali jednocześnie oskrzydlić mury miejskie na niskim brzegu Nilu, podczas gdy inne siły, dowodzone przez Al Nujumiego, sforsowały bramę Massalamieh, mimo że poniosły pewne straty w wyniku min i przeszkód z drutu kolczastego ułożonych przez ludzi Gordona. Cały garnizon, osłabiony fizycznie z powodu głodu, stawił tylko fragmentaryczny opór i został wyrżnięty do ostatniego człowieka w ciągu kilku godzin, podobnie jak 4000 mieszkańców miasta, podczas gdy wielu innych zostało zabranych do niewoli. Relacje różnią się co do sposobu, w jaki Gordon został zabity. Według jednej z wersji, gdy wojownicy mahdystów wdarli się do pałacu gubernatora, Gordon wyszedł w pełnym umundurowaniu i, odmówiwszy walki, został przebity włócznią na śmierć – wbrew rozkazom Mahdiego, który chciał go pojmać żywcem. W innej wersji Gordon został rozpoznany przez mahdystów, gdy zmierzał do konsulatu austriackiego i zastrzelony na ulicy. To, co wydaje się pewne, to fakt, że jego głowa została odcięta, nabita na pal i przyniesiona Mahdiemu jako trofeum, a ciało wrzucone do Nilu.

Wstępne elementy ekspedycji pomocowej dotarły w zasięg wzroku Chartumu dwa dni później. Po upadku miasta ocalałe oddziały brytyjskie i egipskie wycofały się z Sudanu, z wyjątkiem miasta Suakin na wybrzeżu Morza Czerwonego i nilowego miasta Wadi Halfa na granicy z Egiptem, pozostawiając Muhammada Ahmada pod kontrolą całego kraju.

Aftermath

W brytyjskiej prasie winą za śmierć Gordona obarczono Gladstone’a, którego oskarżono o nadmierną opieszałość w wysyłaniu pomocy do Chartumu. Został skarcony przez królową Wiktorię w telegramie, który stał się znany opinii publicznej, a akronim zastosowany do niego, G.O.M. dla „Grand Old Man”, który został zmieniony na M.O.G. „Murderer Of Gordon”. Jego rząd upadł w czerwcu 1885 roku, choć już w następnym roku wrócił na urząd. Jednak to oburzenie opinii publicznej wkrótce bladło, po pierwsze, gdy relacje prasowe i sensacyjność wydarzeń zaczęły się zmniejszać, a po drugie, gdy rząd ujawnił szczegóły 11,5 mln funtów kosztów budżetu wojskowego dla prowadzenia wojny w Sudanie.

W rzeczywistości Gladstone zawsze postrzegał egipsko-sudańskie imbroglio z niesmakiem i czuł pewną sympatię dla Sudańczyków dążących do zrzucenia egipskich rządów kolonialnych. Oświadczył kiedyś w Izbie Gmin: „Tak, ci ludzie walczą o wolność, i słusznie walczą o wolność”. Również arogancki i niesubordynowany sposób Gordona nie przysporzył mu sympatii rządu Gladstone’a.

Po zwycięstwie Muhammad Ahmad został władcą większości terenów dzisiejszego Sudanu i ustanowił państwo religijne, Mahdiyah, które rządziło się surowym egzekwowaniem prawa szariatu. Zmarł wkrótce potem, w czerwcu 1885 roku, choć państwo, które założył, przeżyło go.

W Wielkiej Brytanii, Gordon był postrzegany jako męczennik i bohater. W 1896 roku wysłano ekspedycję pod dowództwem Horatio Herberta Kitchenera, która miała pomścić jego śmierć (który przysiągł to uczynić na wieść o upadku Gordona) i podbić Sudan. 2 września 1898 roku wojska Kitchenera pokonały większość armii mahdystów w bitwie pod Omdurmanem. Dwa dni później przed ruinami pałacu, w którym zginął, odbyło się nabożeństwo żałobne za Gordona. Żyjący członkowie rodzin przywódców ruchu byli przetrzymywani przez Brytyjczyków w więzieniu w Egipcie. Kobiety i dzieci były tam przetrzymywane przez dziesięć lat. Mężczyźni byli przetrzymywani przez dwanaście lat. Po powrocie do Sudanu byli przetrzymywani w areszcie domowym do końca życia.

Przedstawienia kulturowe

• Wydarzenia te zostały przedstawione w filmie Chartum z 1966 roku, z Charltonem Hestonem w roli generała Gordona i Laurencem Olivierem jako Muhammadem Ahmadem.
• Oblężenie Chartumu jest scenerią powieści Wilbura Smitha The Triumph of the Sun, pub. 2005
• G. A. Henty napisał powieść dla młodzieży o oblężeniu zatytułowaną The Dash for Khartoum, pierwotnie opublikowaną w 1892 r., od tego czasu wznowioną i dostępną również do darmowego czytania online w Project Gutenberg.
• Henryk Sienkiewicz, polski pisarz i laureat Nagrody Nobla, osadził swoją powieść W pustyni i w puszczy w Sudanie podczas powstania Mahdiego, które odgrywa istotną rolę w fabule.
• Film Mike’a Leigh z 1999 roku Topsy-Turvy nawiązuje do Upadku Chartumu.
• Gillian Slovo oparła swoją powieść An Honourable Man (2012) na ustalonej narracji ostatnich dni generała Gordona w Chartumie.