John of Gaunt, hertog van Lancaster, ook genoemd (1342-62) graaf van Richmond, of (vanaf 1390) hertog (duc) d’Aquitaine, (geboren maart 1340, Gent – overleden 3 feb. 3, 1399, Londen), Engels vorst, vierde maar derde overlevende zoon van de Engelse koning Eduard III en Philippa van Henegouwen; hij oefende een matigende invloed uit in de politieke en constitutionele strijd tijdens de regering van zijn neef Richard II. Hij was de directe voorvader van de drie 15de-eeuwse Lancastrische vorsten, Hendrik IV, V en VI. De term Gaunt, een verbastering van de naam van zijn geboorteplaats, Gent, werd nooit meer gebruikt nadat hij drie jaar oud was; het werd de algemeen aanvaarde vorm van zijn naam door het gebruik ervan in Shakespeare’s toneelstuk Richard II.

Door zijn eerste vrouw, Blanche (overleden in 1369), verwierf John in 1362 het hertogdom Lancaster en de uitgestrekte Lancastrische landgoederen in Engeland en Wales. Van 1367 tot 1374 diende hij als bevelhebber in de Honderdjarige Oorlog (1337-1453) tegen Frankrijk. Bij zijn terugkeer verkreeg hij de voornaamste invloed bij zijn vader, maar hij had ernstige tegenstanders onder een groep machtige prelaten die naar staatsambten streefden. Hij beantwoordde hun vijandigheid door een merkwaardig verbond te sluiten met de religieuze hervormer John Wycliffe. Ondanks Johns extreme impopulariteit behield hij zijn positie na de toetreding van zijn tien jaar oude neef, Richard II, in 1377, en van 1381 tot 1386 bemiddelde hij tussen de partij van de koning en de oppositiegroep onder leiding van Johns jongere broer, Thomas Woodstock, graaf van Gloucester.

In 1386 vertrok John naar Spanje om zijn aanspraak op het koningschap van Castilië en Leon, gebaseerd op zijn huwelijk met Constance van Castilië in 1371, te effectueren. De expeditie werd een militaire mislukking. Johannes zag in 1388 af van zijn aanspraak op het koningschap, maar hij huwde zijn dochter Catharina met de jonge edelman die uiteindelijk koning Hendrik III van Castilië en Leon zou worden.

Tussen was in Engeland bijna oorlog uitgebroken tussen de volgelingen van koning Richard II en de volgelingen van Gloucester. Johannes keerde terug in 1389 en hervatte zijn rol als vredestichter.

Zijn vrouw Constance stierf in 1394, en twee jaar later trouwde hij met zijn maîtresse, Catherine Swynford. In 1397 verkreeg hij de legitimatie van de vier kinderen die haar voor hun huwelijk waren geboren. Deze familie, de Beauforts, speelde een belangrijke rol in de politiek van de 15e eeuw. Toen John in 1399 stierf, confisqueerde Richard II de Lancastrian landgoederen, waardoor ze niet konden overgaan op John’s zoon, Henry Bolingbroke. Henry zette daarop Richard af en besteeg in september 1399 de troon als koning Henry IV.