Noem het wilskrachtig of temperamentvol. Hoe dan ook, twistziek en explosief gedrag komt vaak voor bij kinderen met aandachtstekortstoornis (ADHD), en het kan geduldige, liefhebbende ouders uitputten. Of het verzet van je kind nu beperkt blijft tot een handvol zaken – huiswerk maken of zijn kamer opruimen – of dat hij voldoet aan de criteria voor Oppositional Defiant Disorder (ODD), er zijn strategieën die moeilijk gedrag kunnen ombuigen.

“Ongeveer 65 procent van de kinderen ontwikkelt ODD binnen twee jaar na de diagnose ADHD,” zegt Russell Barkley, Ph.D., klinisch professor in de psychiatrie aan de Medical University of South Carolina, en auteur van Your Defiant Child (Guilford Press). “Kinderen met ADHD hebben 11 keer meer kans op ODD dan alle anderen in de bevolking. De twee aandoeningen gaan samen.”

Kinderen met ADHD vinden het moeilijk om hun emoties te reguleren. “Defiant kinderen reageren vanuit de emotionele centra van hun hersenen, en ze denken niet: ‘Als ik dit doe, kom ik in de problemen,'” zegt psychotherapeute Joyce Divinyi, auteur van Discipline That Works: 5 Simple Steps (Wellness Connection). “Defiant gedrag is een emotionele impuls, geen doordachte actie.”

Hoe ernstiger de ADHD-symptomen van een kind, hoe groter de kans dat hij zich defiant gedraagt. Het onder controle krijgen van de symptomen met medicijnen, cognitieve gedragstherapie, of beide, kan opstandig gedrag verminderen. De opvoedingsstijl speelt ook een grote rol bij de ernst van het uitdagende gedrag van een kind – oudertraining kan helpen.

“Ouders moeten begrijpen dat dit moeilijk gedrag is om aan te pakken,” zegt Barkley. “Je kind schreeuwt, gilt, vecht, duwt en slaat, en het kan escaleren tot destructief gedrag en, soms, geweld. Je bent misschien moe. Misschien heb je een zware dag gehad op je werk. Misschien heb je een ander kind dat je aandacht opeist. Misschien ben je depressief. Of misschien heb je ook ADHD, en heb je moeite om je eigen emoties te reguleren.”

Vaders van ADHD-kinderen worden veel vaker met deze situaties geconfronteerd dan andere ouders, voegt hij eraan toe, en hebben meer kans om een deel van de tijd toe te geven. Dat is waarom oudertraining zo belangrijk is. Het geeft je de vaardigheden, steun en hulp die je nodig hebt om consequent te zijn.

Hoe oudertrainingsprogramma’s werken

De American Academy of Child and Adolescent Psychiatry erkent twee behandelingen voor opstandig gedrag – oudertraining en Collaborative Problem Solving (CPS). Omdat kinderen de vaardigheden die nodig zijn voor CPS pas ontwikkelen als ze 10 jaar of ouder zijn, is oudertraining waarschijnlijk de beste optie voor jongere kinderen.

Het uitgangspunt: uitdagend gedrag ontstaat wanneer kinderen zich realiseren dat ze kunnen krijgen wat ze willen door zich slecht te gedragen. Je zegt tegen je kind: “Zet dat videospel uit en maak je huiswerk”, en je kind weigert en maakt ruzie met je. Als je maar de helft van de tijd voet bij stuk houdt, zet je de deur open voor uitdagend gedrag. “Het hoeft niet elke keer te lonen om het voor hem de moeite waard te maken om te vechten; het hoeft maar een paar keer te lonen,” zegt Barkley. Deskundigen noemen dit patroon van interactie “de dwangcyclus.”

Hoe het werkt: Het doel van oudertraining is om de cyclus te doorbreken en ouders te helpen hun kinderen effectiever te disciplineren. “Kinderen die opstandig zijn, veroorzaken stress in gezinnen”, zegt Rex Forehand, Ph.D., hoogleraar psychologie aan de Universiteit van Vermont, en medeauteur van Parenting the Strong-Willed Child (McGraw-Hill). “Om het gedrag om te buigen – en ik weet dat iedereen dit al eerder heeft gehoord – moeten ouders consequent zijn, grenzen stellen, structuur aanbrengen en positief zijn.”

Parentraining leert je deze vaardigheden in twee delen. 1) Je laat je kind zien wat je van haar wilt, geeft haar stimulansen om zich zo te gedragen, en versterkt positief gedrag door het geven van goedkeuring, lof, erkenning, punten, penningen, en/of beloningen. 2) Je leert strategieën om negatief, uitdagend gedrag te corrigeren – klein slecht gedrag negeren en consequente consequenties opleggen, zoals time-outs.

Wat je leert: Hoe je op een gezaghebbende manier instructies geeft, time-outs effectief gebruikt, je kind leert nadenken over de gevolgen van zijn daden, hem prijst, en een beloningssysteem opzet en gebruikt.

4 Oudertrainingscursussen: Hoe te kiezen

Er zijn veel oudertrainingscursussen beschikbaar in het hele land. Elk programma biedt iets unieks.

1. Parent-Child Interaction Therapy

Parent-Child Interaction Therapy (PCIT) wordt aangeboden in universitaire centra en door individuele therapeuten.

Best voor: Ouders van kinderen in de leeftijd van twee tot zeven jaar. PCIT omvat een-op-een therapie met de ouder(s), en mogelijk andere familieleden, evenals het opstandige kind. U werkt samen met uw kind in een kamer met een eenrichtingsspiegel. De therapeut zit aan de andere kant van de spiegel en praat met u via een koptelefoon. “Het voordeel van communiceren met de ouder is dat het kind deze vaardigheden associeert met de ouder, niet met de therapeut”, zegt Timothy Verduin, Ph.D., klinisch directeur van het Institute for Attention Deficit Hyperactivity and Behavior Disorders aan het New York University Child Study Center.

Vind een therapeut: PCIT International

2. Helping a Noncompliant Child

Helping the Noncompliant Child, een programma dat wordt gebruikt met kinderen en hun ouders, wordt uiteengezet in het boek van Rex Forehand, Parenting the Strong-Willed Child.

Best voor: Ouders van kinderen in de leeftijd van drie tot acht jaar. U leest en volgt de instructies in het boek, neemt deel aan een groepsprogramma, of werkt één-op-één met een therapeut. “Het kind moet in de kamer zijn met de ouder, zodat de therapeut de beste reactie kan demonstreren en de ouder kan aanmoedigen,” zegt Forehand.

Vind een therapeut: Association for Behavioral and Cognitive Therapies (ABCT)

3. Your Defiant Child

Your Defiant Child programma wordt geschetst in Russell Barkley’s boek met dezelfde naam.

Best voor: Ouders van kinderen van vier tot twaalf jaar, vooral van kinderen die ernstig of hardnekkig defiant zijn. In de eerste vier weken leren ouders goedkeuring, lof en erkenning te geven, en stimulansen en penningen in te stellen om goed gedrag aan te moedigen. In de tweede vier weken leren ouders hoe ze opstandig gedrag kunnen corrigeren, waarbij ze strategieën gebruiken als focussen op één probleem tegelijk en handelen binnen 10 seconden nadat het probleem zich heeft voorgedaan. Een ander onderdeel heet “Help de leerkracht je kind te helpen”, waarbij ouders een dagelijkse rapportkaart gebruiken om met de leerkracht te communiceren. Ouders leren ook hoe ze het beloningssysteem kunnen aanpassen naarmate het kind ouder wordt.

Een wekelijkse toelage werkt voor de 13-jarige Christopher Covello uit Norwalk, Connecticut, bij wie op zijn vijfde ADHD werd vastgesteld en die af en toe inzinkingen en opstandige gedragingen had. Zijn moeder, Jennifer, hangt een lijst met klusjes op de koelkast. Als Christopher ze zonder tegenspraak uitvoert, krijgt hij aan het eind van de week zakgeld. Doet hij ze niet, of klaagt hij erover, dan wordt hem een deel van zijn zakgeld afgenomen. “Hij kwam zelf met de lijst, dus hij is eigenaar van deze regeling,” zegt Jennifer. “We hebben een contract opgesteld dat we allebei hebben ondertekend.”

4. Groepsprogramma’s

Groepsprogramma’s leren de principes van PCIT aan een groep van maximaal 25 ouders en hebben als bijkomend voordeel dat ze ouders ondersteuning bieden en minder kosten dan privé-therapie. Drie programma’s zijn: COPE (Community Parent Education), ’s avonds gegeven door paraprofessionals aan ouders van kinderen tot adolescenten; Incredible Years, voor ouders van kleuters en gericht op vroegtijdig ingrijpen om te voorkomen dat uitdagend gedrag verergert; en Positive Parenting Program, gericht op tieners en ook met strategieën voor het omgaan met huwelijksproblemen veroorzaakt door uitdagend gedrag.

Hulp voor gewelddadige, opstandige tieners

Als het opstandige gedrag niet is opgelost tegen de tijd dat het kind zijn tienerjaren bereikt, zal oudertraining niet helpen. Je kunt een tiener die groter en sterker is dan jij niet in de time-out zetten. Enter Collaborative Problem Solving (CPS), een programma gemaakt door Ross W. Greene, Ph.D., universitair hoofddocent psychiatrie aan de Harvard Medical School, en beschreven in zijn boek, The Explosive Child (HarperCollins).

Het uitgangspunt: Defiant kinderen met ADHD zijn niet opzettelijk of manipulatief. Hun uitdagende gedrag is het gevolg van een tekort aan emotionele en gedragsmatige vaardigheden. Voorstanders van CPS zien opstandig gedrag als een leerstoornis. “In plaats van problemen met lezen en rekenen, hebben deze kinderen problemen met het oplossen van problemen, flexibel denken en frustratie,” zegt J. Stuart Ablon, Ph.D., directeur van Think:Kids, in het Massachusetts General Hospital.

Hoe het werkt: Het programma geeft kinderen vaardigheden die ze missen – van sociale vaardigheden tot executieve vaardigheden – in plaats van een systeem van belonen en straffen te gebruiken. De eerste stap is het identificeren en begrijpen van de bezorgdheid van het kind over een probleem (het voltooien van huiswerk of klusjes), en hem gerust te stellen dat het probleem zal worden opgelost door het kind en de volwassene samen. De tweede stap is het identificeren van de zorgen van de volwassene over hetzelfde probleem. De derde stap nodigt het kind uit om samen met de volwassene te brainstormen over oplossingen, om een plan te vinden dat voor beide partijen bevredigend is.

Wat je leert: Hoe u uw kind vragen kunt stellen op een manier die hem helpt uit te leggen wat zijn uitdagende gedrag in gang zet; hoe u uw eigen zorgen met hem kunt delen en hem kunt helpen de zijne te delen.

CPS draaide de gedragsproblemen van de 12-jarige Armen Afarian op school om. Toen hij op de middelbare school zat, moest Armen nablijven voor wat de leraren zagen als uitdagend gedrag tijdens de pauze. De regel was dat leerlingen, als de bel ging, moesten blijven staan, de basketbal moesten vasthouden en terug moesten lopen naar de klas. Op sommige dagen schoot Armen nog een basketbal nadat de bel was gegaan, waardoor hij weer moest nablijven.

Armens moeder, Debra Ann, die met haar zoon CPS-therapie had ondergaan, belegde een vergadering met zijn leraren om oplossingen voor het probleem te bespreken. Armen zei: “Ik stop wel eens, omdat ik op een oneven aantal shots ben geëindigd. Als ik niet stop als de bel gaat, is dat omdat ik op een even aantal zit, en ik kan niets eindigen op een even aantal.”

“We zullen je niet straffen, want dat gaat niets veranderen,” zei een leraar. “Hoe denk je dat we dit probleem kunnen oplossen?” Armen antwoordde: “Pauze is 15 minuten; ik zou kunnen stoppen op een oneven aantal als ik weet dat we het einde van de pauze naderen.”

Welke aanpak je ook kiest om het uitdagende gedrag van je kind te beheersen, de beloningen gaan verder dan het vermijden van meltdowns. Door de manier waarop je met je kind omgaat te verbeteren, verbeter je jullie relatie en vergroot je zijn gevoel van eigenwaarde en zelfvertrouwen. Die voordelen gaan een leven lang mee.

5 Disciplineregels voor ouders van gewelddadige, uitdagende kinderen en tieners

Tip #1: Gecombineerde therapie – een disciplineprogramma plus medicatie – is het beste voor uitdagend gedrag. ADHD-medicatie kan een kind helpen zijn emoties beter te beheersen, zodat hij minder snel explosief reageert, maar het zal zijn uitdagende gedrag niet veranderen.

Tip #2: Vergeet niet dat het gedrag van een kind vaak erger wordt na deelname aan een uitdagingsprogramma, zegt Tim Verduin, van de New York University. Omdat hij van jou niet de reactie krijgt die hij wil en die hij gewend is, escaleert hij zijn negatieve gedrag om die te krijgen.

Tip 3: Als de driftbuien van je kind explosiever en frequenter lijken dan die van haar leeftijdsgenootjes, kan ze ODD hebben. Maar liefst vijf procent van alle kinderen heeft ODD, maar 65 procent van de kinderen met ADHD heeft ook ODD, volgens sommige schattingen.

Tip 4: “Het is nooit een goed idee om een regel te maken die je niet altijd kunt handhaven,” zegt Joyce Divinyi, auteur van Discipline That Works: 5 Eenvoudige Stappen. “Opstandige kinderen spelen met de kansen. Als ze één keer weg kunnen komen met uitdagend gedrag – het kan maar één op de zes zijn – zullen ze voor die ene keer schieten.”

Tip #5: Het duurt zes maanden om uitdagend gedrag te veranderen, zegt psycholoog Joyce Divinyi. “Ik moedig ouders aan om coaching of ondersteuning te krijgen tijdens deze uitdagende tijd. Vertel een therapeut: ‘Ik heb dit boek gelezen, of ik doe dat programma. Het klinkt heel logisch voor mij, maar ik heb steun nodig terwijl we er doorheen komen. Wat stelt u voor?”

A Discipline Makeover for Curbing Violent, Defiant Behavior

Voraf: Je haalt je kind op bij een vriend en zegt: ‘Het is tijd om te vertrekken. Wil je alsjeblieft het speelgoed terug op de plank zetten?” Uw kind blijft met het speelgoed spelen. U herhaalt uzelf, een beetje luider. Hij blijft met het speelgoed spelen. U zegt: “Ik tel tot drie, en als dat speelgoed niet terug op de plank ligt, mag je niet meer met Johnny spelen.” Uw kind knuffelt het speeltje dichterbij. Je pakt het speelgoed en zet het op de plank, en je kind begint te huilen, te schoppen en te schreeuwen.

Je schaamt je, en om hem te kalmeren zeg je: “Oké, je mag twee minuten met het speelgoed spelen, en dan moeten we weg.” Je wendt je tot Johnny’s moeder en maakt plannen voor de speelafspraak van volgende week. In minder dan een minuut tijd hebt u uw kind geleerd dat hij krijgt wat hij wil als hij een woedeaanval uitvoert. Door geen consequenties te verbinden, hebt u uw gezag ondermijnd.

Na: U zegt: “Het is tijd om te gaan. Leg het speelgoed terug op de plank.” U wacht vijf seconden tot hij gehoorzaamt, maar uw kind beweegt niet. U zegt: “Als je het speelgoed niet terug op de plank legt, moet je een time-out uitzitten.” Je wacht nog eens vijf seconden. Niets. U zegt: “Omdat je niet hebt gedaan wat ik zei, moet je in de time-out.” Uw kind haast zich om het speelgoed op de plank te leggen. U pakt het speelgoed uit de handen van uw kind, legt het terug op de grond en herhaalt wat u gezegd hebt: “Omdat je niet hebt gedaan wat ik zei, moet je in de time-out.” Daarna breng je je kind naar een time-outplek en zeg je: “Blijf daar tot ik zeg dat je op mag staan.”

Drie minuten later vraag je je kind: “Ben je klaar om het speelgoed op de plank te leggen?” Als uw kind ja zegt en het doet, is de time-out voorbij. Zo niet, dan gaat de time-out door tot hij er klaar voor is. Als hij het eindelijk doet, zegt u: “Goed” of “OK”, maar u prijst hem niet. Onmiddellijk na deze ontmoeting geeft u een commando dat gemakkelijk op te volgen is, zoiets als: “Oké, pak nu alsjeblieft je jas.” Als je kind het weer doet zonder dat het gevraagd wordt, wat de meeste kinderen op dit punt zullen doen, zeg dan: “Bedankt dat je de eerste keer geluisterd hebt. Ik ben erg trots op je.” Geef hem vervolgens positieve aandacht, zodat hij kan zien dat jullie relatie niet is beschadigd.

De time-out moet eindigen met hetzelfde commando waarmee het begon, zodat je kind weet dat hij uiteindelijk moet doen wat je wilt.

Geactualiseerd op 24 februari 2020