Technicznie rzecz biorąc, 30 for 30 stacji ESPN to seria, a nie pojedynczy film dokumentalny. Jednak jest to tak wyjątkowa seria z tak wieloma niesamowitymi wpisami, że nie mogliśmy wybrać tylko jednego „odcinka” do naszej listy. W rzeczywistości, od czasu pierwszej emisji w 2009 roku, serial został nominowany do 32 nagród (i zdobył 6). Opowiedziane z intymnej perspektywy, każdy z wpisów w tej serii zajmuje imponująco głębokie nurkowanie w różnych historii sportowych (lub historie, które dotykają świata sportu) z całego świata – w tym (ale nie tylko) rzeczy, takich jak Miami Hurricanes, OJ Simpson niesławny szybki pościg, ostrożność opowieść o SMU debacle piłki nożnej, i wiele więcej. Dla odniesienia, choć nazwa jest nieco myląca i pierwotnie odnosił się do 30 filmów z 30 różnych gawędziarzy, ten pokaz (i jego odgałęzienia) stanowiły dla whopping 157 wpisów i licząc.

Though in the post-Lance Armstrong world, cycling is recognized and celebrated around the globe as a legitimate sport, it wasn’t always this way. Przez wiele lat istniał tylko jeden film, który dokumentował ten sport. Tym filmem była „Niedziela w piekle”. Na szczęście, pomimo swojej samotności, film ten jest również jednym z najbardziej wyjątkowych dokumentów sportowych wszechczasów. Śledzi on przebieg wiosennego klasyku Paryż-Roubaix, wyścigu słynącego z horrendalnie złych warunków na trasie. Trasa jest tak nierówna, że (poza wyścigami kolarskimi) nie jest nawet wykorzystywana do ruchu kołowego – służy raczej do transportu bydła pieszo, gdy nie jest zamknięta na czas wyścigu. Ten szczególny film daje bezprecedensowe i bezkonkurencyjne spojrzenie na niektóre z najbardziej intymnych, uciążliwych i męczących części tego legendarnego wyścigu. I, pomimo swojego wieku, jest to wciąż prawdopodobnie najlepszy film o kolarstwie, jaki kiedykolwiek powstał.

Mówcie co chcecie o tym, jak „prawdziwy” jest profesjonalny wrestling; nie da się podrobić upadku 20 stóp ze szczytu stalowej klatki na ziemię poniżej. A to tylko jeden z przykładów intensywnego atletyzmu wymaganego w tym performatywnym sporcie. Jeśli chcesz dowiedzieć się o nim znacznie więcej – w tym o tym, co dobre, złe i łamiące serce – trudno będzie ci znaleźć lepszy film na ten temat niż Beyond the Mat. Dokument zawiera wywiady i szczere nagrania z wielkimi gwiazdami wrestlingu, takimi jak Mick Foley, Jake „The Snake” Roberts, Chyna, a nawet Jesse „The Body” Ventura (jak również klipy innych, od Undertakera, przez Dwayne’a „The Rock” Johnsona, po Breta „The Hitman” Harta i wielu innych). Jeśli jesteś przeciwnikiem świata pro wrestlingu, obejrzyj ten film, a może on na zawsze zmienić twoje zdanie.

Wyścigi jachtów brzmią, przynajmniej z pozoru, jak niezobowiązująca wycieczka, na którą w weekendy wybierają się znudzeni bogacze. Jednak „Deep Water” opowiada zupełnie inną historię – skupiając się na pierwszym na świecie samotnym wyścigu jachtów dookoła świata w 1968 roku. Wyścig ten był tak katastrofalny – naznaczony fatalną pogodą, wzburzonymi wodami i innymi czynnikami – że tylko jeden z uczestników ukończył go do końca. Łącząc oryginalny materiał filmowy nakręcony na taśmie 16 mm przez samych uczestników wyścigu na otwartym oceanie, nagrania audio, wywiady po fakcie i inne, historia skupia się na jednym z uczestników, Donaldzie Crowhurście, który został zmuszony do wyboru pomiędzy porzuceniem wyścigu i powrotem do domu jako bankrut i pokonany, a kontynuowaniem go na pokładzie niedokończonej, przeciekającej łodzi. Jeśli chcesz poznać całą historię, będziesz musiał sam obejrzeć Deep Water.

W Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w 1980 roku, wśród rosnących napięć zimnowojennych, amerykańska drużyna hokejowa zmierzyła się z prawdopodobnie niepowstrzymaną drużyną radziecką o złoty medal. To była prawdziwa historia Dawida i Goliata, ponieważ nie spodziewano się, że Amerykanie zajdą tak daleko, nie mówiąc już o zajęciu miejsca numer jeden na szczycie podium. A jednak jakoś im się to udało i wygrali. Oczywiście nie obyło się bez ogromnej ilości ciężkiej pracy, skupienia i sporej dawki szczęścia. Ten stosunkowo krótki dokument opowiada właśnie tę historię za pomocą archiwalnych materiałów filmowych, wywiadów z zawodnikami (po obu stronach) i sztabem trenerskim oraz komentarza Ala Michaelsa z ABC – człowieka, który słynnie krzyknął „Czy wierzysz w cuda?”, gdy na zegarze upływał czas.

Though it has waned bit from its overwhelming popularity in the 1990s and 2000s, skateboarding is still one of the most unique and impressive sports around. Jednak nigdy nie byłaby tym, czym jest dzisiaj, gdyby nie pionierscy sportowcy z drużyny skateboardingowej Zephyr z lat 70. Film, którego narratorem jest Sean Penn, a reżyserem Stacy Peralta, jeden z członków zespołu z lat 70-tych, jest powszechnie uważany za najlepszy dokument o deskorolce wszech czasów. Skupiając się na „Dogtown” – potocznej nazwie okolic Santa Monica i Venice w Kalifornii – dokument śledzi rozwój skateboardingu od zwykłej rozrywki surferów do akrobatycznego sportu. Wraz z dużą ilością archiwalnych materiałów filmowych pojawiają się w nim największe nazwiska skateboardingu – w tym Tony Alva, Steve Caballero, Jay Adams i wielu innych.

Jeszcze około rok temu Alex Honnold stał się nazwiskiem domowym. Jest to zaszczyt, na który słusznie zasłużył, ponieważ jako pierwszy człowiek w historii wspiął się na 3000-metrową ścianę El Capitan w Parku Narodowym Yosemite całkowicie bez lin, kotwic i innego sprzętu asekuracyjnego. Jego życiowe marzenie i jeden z najbardziej wyjątkowych wyczynów ludzkiego atletyzmu, całe doświadczenie zostało udokumentowane w mistrzowski sposób przez filmowców E. Chai Vasarhelyi i Jimmy Chin. Dokument ten był tak wspaniały, że został nagrodzony Oscarem. Oczywiście, to nie jest prawdziwa historia. Podczas gdy wyróżnienia są absolutnie zasłużone, prawdziwa uwaga należy się samemu Honnoldowi, gdyż jedyną alternatywą dla ukończenia wspinaczki była pewna śmierć. Jeśli chcesz zobaczyć granice ludzkiego ciała i ducha doprowadzone do ich absolutnych granic, nie przegap tego dokumentu sportowego.

Basketball jest celebrowany na całym świecie jako jeden z największych sportów wszech czasów. Jest to również jeden z bardziej dostępnych sportów wokół, wymaga tylko trzy elementy: piłka, kosz i ludzi, którzy chcą grać. Połączenie atletyzmu, ducha rywalizacji i dostępności sprawia, że jest to sport pełen nadziei. To nie tylko gra; to ucieczka; to czysta możliwość. I to właśnie znakomicie oddaje film dokumentalny „Hoop Dreams” z 1994 roku. Skupiając się na dwóch chłopcach z Chicago, którzy przechodzą od gry w piłkę uliczną do gry w kosza w college’u i zmierzają w kierunku profesjonalnej koszykówki, film ten wykracza poza koszykówkę i funkcjonuje jako latarnia morska dla każdego, kto chciał osiągnąć więcej, niż było mu dane. Nawet jeśli nie jesteś szczególnie zainteresowany koszykówką jako sportem, nadal jest to w 100% warte obejrzenia.

Jak każdy prawdopodobnie już wie, nawet najwyższe poziomy osiągnięć mają swoje ciemne strony. Sport z pewnością nie jest inny; i właśnie na tym skupia się nagrodzony Oscarem dokument Netflixa, Ikar. Opowiedziany oczami reżysera i kolarza Bryana Fogela, ten fantastyczny dokument zagłębia się w mroczne podziemie dopingu i oświetla skandal, który obejmuje leki zwiększające wydajność, rosyjskiego naukowca informatora i samego Władimira Putina. Chociaż historia jest całkowicie prawdziwa, ten film jest prawie bardziej thrillerem politycznym niż prostym dokumentem – co dodaje do czynnika rozrywkowego.

Przed Jackie Robinsonem, który wstrząsnął światem jako pierwszy Afroamerykanin grający zawodowo w baseball, Żyd o nazwisku Hank Greenberg przeszedł zaskakująco podobną ścieżkę. Jako Żyd w Ameryce był demonizowany i spotykał się z nieustanną falą antysemityzmu – zarówno na boisku, jak i poza nim. Mimo to wytrwał i został pierwszym bazowym w drużynie Detroit Tigers, prowadząc ją do dominacji w lidze w latach 30. i stając się bohaterem na całym świecie, zwłaszcza dla tych, którzy sami cierpieli z powodu uprzedzeń. Złożony z archiwalnych materiałów filmowych i wywiadów z niektórymi najbliższymi osobami, ten dokument jest dla każdego, kto znajduje nadzieję w pokonaniu przeciwności losu i odepchnięciu nienawiści, aby osiągnąć wielkość.

Jeśli kiedykolwiek myślałeś, że osoby niepełnosprawne nie mogą rywalizować na najwyższych poziomach sportu, to prawie na pewno nie widziałeś filmu dokumentalnego Murderball z 2005 roku. Skupiony wokół sportu znanego obecnie jako quad rugby (lub rugby na wózkach inwalidzkich), ten intensywny film snuje opowieść o brutalnym, intensywnym, pełnym kontaktu gladiatorskim czasie przeszłym i sportowcach, którzy w nim uczestniczą, starając się o miejsce rywalizując w Igrzyskach Paraolimpijskich w Atenach, w Grecji. Całe to filmowe arcydzieło jest niezwykłe, inspirujące i (momentami) łamiące serce. Ale robi wspaniałą robotę ilustrując, że tylko dlatego, że ktoś nie może chodzić, to nie znaczy, że nie może być jednym z największych sportowców, jakich świat kiedykolwiek widział.

Dla tych, którzy są niezorientowani, Doc Ellis był miotaczem MLB w latach 70. I choć grał dla New York Yankees, Oakland Athletics, Texas Rangers i New York Mets, najbardziej fascynującą częścią jego kariery była jego kadencja w Pittsburgh Pirates. A to dlatego, że 12 czerwca 1970 roku Ellis rzucił no-hitter. I choć jest to osiągnięcie samo w sobie, to jeszcze bardziej godne uwagi jest to, że zrobił to będąc na LSD. Oczywiście, to niezwykłe i być może dziwaczne wydarzenie jest tylko jedną częścią jego historii. Po zakończeniu kariery bejsbolisty Ellis przeszedł na odwyk, a nawet zaczął pomagać innym w wychodzeniu z uzależnienia. Od jednego z najdzikszych wydarzeń w historii baseballu po jego działalność charytatywną – to fascynująca i zaskakująco poruszająca opowieść.

Jeśli wiecie cokolwiek o On Any Sunday, to prawdopodobnie to, że nieżyjący już aktor i sam 'The King of Cool’, Steve McQueen, był mocno zaangażowany w produkcję i nawet pojawia się w filmie. Być może nie wiecie jednak, że dokument ten jest dziełem legendarnego reżysera Bruce’a Browna – tego samego, który wyreżyserował słynny surferski dokument Niekończące się lato oraz wiele innych filmów. Choć jest on najbardziej znany ze swoich filmów o oceanach, ten skupia się na świecie wyścigów motocyklowych w sposób, którego nie udało się powtórzyć żadnemu innemu dokumentowi przedtem ani potem. W rzeczywistości został nawet nominowany do Oscara za najlepszy film dokumentalny w 1972 roku, co jest nie lada wyczynem, zważywszy na fakt, że kultura motocyklowa była wtedy bardziej undergroundowa, a nawet nieco sponiewierana przez wyższe sfery i autorytety tamtych czasów.

Chociaż nie jest to „sport” w bardziej tradycyjnym znaczeniu tego świata, kulturystyka nadal wymaga absurdalnych ilości fizyczności, skupienia, umiejętności i surowego talentu. I chyba żadne wydarzenie w jego historii nie jest bardziej na to wskazujące niż starcie pomiędzy Arnoldem „Terminatorem” Schwarzeneggerem i Lou „Niewiarygodnym Hulkiem” Ferrigno o tytuł Mr. Olympia w latach 70-tych. W rzeczywistości, to właśnie ten film umieścił „Arniego” na mapie i doprowadził do tego, że jego kariera nabrała rozpędu i przekształciła go w supergwiazdę, którą jest dzisiaj. Jest trochę przestarzały, aby być pewnym, ale nadal nie ma innego dokumentu skupionego na podnoszeniu ciężarów, który by się do niego zbliżył – z wyjątkiem, być może, whistleblowing Bigger, Faster, Stronger, który patrzy na kulturystykę z ciemniejszej, napędzanej sterydami perspektywy.

Łatwo byłoby umieścić The Endless Summer na naszej liście – i byłoby to sprawiedliwe, ponieważ jest to jeden z najlepszych filmów o surfingu, jakie kiedykolwiek powstały. Jednak Riding Giants ledwie go wyprzedził, być może ze względu na jego unikalne dwutorowe podejście, obejmujące zarówno bogatą historię samego surfingu, jak i bardziej intymne spojrzenie na prawdziwe jednostki zaangażowane w ten sport. A może dlatego, że ten wyreżyserowany przez Stacy Peraltę film (tak, tę Stacy Peraltę) dokładniej ilustruje, że surfing to nie tylko niezobowiązujący sport dla hipisów, ale raczej delikatny taniec między człowiekiem a naturą, który aż nazbyt często jest gwałtowny i niebezpieczny. Niezależnie od przypadku, ten dokument jest powszechnie uważany za jeden z najlepszych w historii, czy to surfingu, sportu, lub w inny sposób.

W 1988 roku Ayrton Senna, brazylijski kierowca wyścigowy, zdobył swoje pierwsze mistrzostwo świata Formuły 1. W 1990 roku zrobił to ponownie. Następnie, w 1991 roku, zrobił to po raz trzeci. A wszystko to udało mu się przed ukończeniem 33 lat. Zanim jednak zdążył sięgnąć po kolejny tytuł, Senna zginął w wypadku podczas prowadzenia Grand Prix San Marino w 1994 roku na oczach 300 milionów widzów. Była to tragedia, która wstrząsnęła światem wyścigów i sportu, ponieważ do dziś Ayrton Senna jest uważany za jednego z największych kierowców, jacy kiedykolwiek jeździli po asfalcie. Niestety, nigdy nie dowiemy się, co mógłby osiągnąć, gdyby żył dłużej. Mimo to ten dokument stanowi odpowiedni hołd dla jednego z najwspanialszych kierowców w historii sportów motorowych.

Touching the Void z 2003 roku to bez wątpienia najbardziej wątpliwy i kontrowersyjny „dokument” na naszej liście, Dotyczy on bowiem wydarzenia, które nie zostało sfilmowane. Wspinacze Joe Simpson i Simon Yates nie mogli zabrać ze sobą kamer podczas niebezpiecznej wyprawy na zachodnią ścianę Siula Grande w peruwiańskich Andach w 1985 roku. Jednak dla reżysera Kevina McDonalda ta pełna katastrof przygoda wciąż była warta opowiedzenia. Jednak zamiast ograniczać się do ograniczonych materiałów filmowych i wywiadów, zespół produkcyjny postanowił stworzyć serię dramatów – wspomaganych wkładem samych wspinaczy. Decyzję, czy jest to dokument w prawdziwym tego słowa znaczeniu, pozostawia się widzowi – temat, który po dziś dzień jest szeroko dyskutowany. To powiedziawszy, jest to nie mniej wspaniała opowieść o odwadze, katastrofie i o tym, jak daleko posuną się ludzie, aby przetrwać.

Jedna z najbardziej kontrowersyjnych postaci w świecie sportu, Mike Tyson miał burzliwą karierę i życie. Jest również jednym z najbardziej dominujących bokserów wszechczasów, co potwierdza jego 50 zwycięstw (44 przez nokaut), tylko sześć porażek i fakt, że jest najmłodszym bokserem, który zdobył tytuł mistrzowski w wadze ciężkiej w wieku 20 lat. Tak więc niemal obowiązkowe było dodanie do tej listy jego dokumentu o Tysonie. Oczywiście, jak wszyscy wiemy, jego historia sięga znacznie głębiej niż tylko do ringu – począwszy od ulic Brooklynu, gdzie zwrócił się ku walkom jako sposobowi na znęcanie się i poniżanie, po skazanie za gwałt, a następnie trzyletni pobyt w więzieniu i wiele więcej. Kochaj go lub nienawidź, nie da się ukryć, że historia Mike’a Tysona jest warta opowiedzenia, na dobre i na złe.

Jest wiele historii o największych sportowcach, którzy kiedykolwiek rywalizowali, ale historie niedorostków są czasami jeszcze ważniejsze i bardziej uwielbiane – wystarczy zapytać każdego, kto kiedykolwiek widział Rudego. Niepokonani” z 2011 roku to jedna z takich historii, opowiadająca o drużynie futbolowej z Memphis w stanie Tennessee i jej trenerze wolontariuszu, który pomaga drużynie pokonać przeciwności zarówno na boisku, jak i poza nim. Oczywiście, nie jest to tylko opowieść o walce. Raczej jest to opowieść o osiągnięciach w obliczu nieprzezwyciężonych szans, jak Tygrysy Manasses przejść od bycia niedofinansowane i underprivileged zespół wynajęty do praktyki przeciwko większych i „lepszych” zespołów, aby stać się jednym z najbardziej dominujących sił na gridiron.

Muhammed Ali (dawniej Cassius Clay) zawsze był przeznaczony do wielkości. I choć przez lata jego sprawność fizyczna i arogancja nie miały sobie równych, czas nieuchronnie okazał się jego zgubą – jak to często bywa w przypadku sportowców. Jednak jedno z jego najbardziej niezwykłych osiągnięć miało miejsce, gdy miał 32 lata i uważany był za osobę, która lata świetności ma już za sobą. W 1974 roku Muhammed Ali zmierzył się z George’em Foremanem, mistrzem świata wagi ciężkiej, który był o dekadę młodszy od starzejącego się Alego, i pokonał go w słynnej walce znanej jako „The Rumble in the Jungle”. Oczywiście sam pojedynek to tylko niewielka część historii, jak pokazuje film „When We Were Kings”. Oprócz samej walki, jest to historia legendarnego promotora Dona Kinga, dyktatora Zairu (afrykańskiego kraju, w którym odbył się mecz) oraz ogromnego festiwalu muzycznego z udziałem najlepszych czarnoskórych wykonawców na świecie w tamtym czasie. Jeśli chcesz wiedzieć więcej, będziesz musiał po prostu usiąść i obejrzeć ten film.