Wielka część pracy Habermasa była odpowiedzią na jego poprzedników ze Szkoły Frankfurckiej. Racjonalność komunikacyjna, na przykład, może być postrzegana jako odpowiedź na krytykę oświeceniowego rozumu wyrażoną w Dialektyce Oświecenia Maxa Horkheimera i T.W. Adorno. Horkheimer i Adorno dowodzili, że w oświeceniu dominującą rolę w kulturze zachodniej odgrywał szczególny rodzaj racjonalności, rozum instrumentalny, który umożliwił jedynie skuteczniejszą i bardziej bezwzględną manipulację przyrodą i samymi ludźmi. Forma teorii krytycznej Habermasa ma na celu ponowne odkrycie, poprzez analizę pozytywnych potencjałów ludzkiej racjonalności w medium języka, możliwości krytycznej formy rozumu, która może prowadzić do refleksji i badania nie tylko kwestii obiektywnych, ale także tych dotyczących norm społecznych, ludzkich wartości, a nawet estetycznej ekspresji subiektywności.

Wcześniejsza praca Habermasa, The Structural Transformation of the Public Sphere, antycypuje jego zainteresowanie argumentacją i może być odczytywana retrospektywnie jako historyczne studium przypadku społeczeństw zachodnioeuropejskich instytucjonalizujących aspekty działania komunikacyjnego w sferze politycznej i społecznej. Habermas odnotowuje powstanie instytucji debaty publicznej, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii i Francji końca XVII i XVIII wieku. W tych krajach metody wymiany informacji i komunikacji, zapoczątkowane przez kapitalistycznych kupców, zostały zaadaptowane do nowych celów i posłużyły jako ujście dla publicznego użycia rozumu. Pojęcie racjonalności komunikacyjnej w sferze publicznej zawdzięczamy zatem w dużej mierze sformułowaniu publicznego użycia rozumu przez Immanuela Kanta w What is Enlightenment? Habermas argumentuje, że burżuazja, która uczestniczyła w tej początkowej sferze publicznej, zuniwersalizowała te aspekty swojej klasy, które umożliwiły jej przedstawienie sfery publicznej jako inkluzywnej – posuwa się nawet do stwierdzenia, że sfera publiczna, która działa na zasadach ekskluzywności, nie jest w ogóle sferą publiczną. Skupienie się na fundamentach demokracji ustanowione w tej pracy przeniosło się na jego późniejsze rozważania w Teorii działania komunikacyjnego, według których większa demokratyzacja i redukcja barier uczestnictwa w dyskursie publicznym (niektóre z nich zidentyfikował w pierwszej oświeceniowej sferze publicznej) mogłyby otworzyć drzwi do bardziej otwartej formy działania społecznego. Przejście od bardziej marksistowskiego skupienia na ekonomicznych podstawach dyskursu w Przekształceniach strukturalnych do bardziej „nadstrukturalnego” nacisku na język i komunikację w Teorii działania komunikacyjnego sygnalizuje przejście Habermasa do ram postmarksistowskich.