Rosa Parks is de geschiedenis ingegaan als een gewone, oudere zwarte vrouw die spontaan de aanzet gaf tot de moderne Afro-Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Het begon allemaal in december 1955, toen Parks werd gearresteerd wegens burgerlijke ongehoorzaamheid: ze had geweigerd haar zitplaats af te staan aan een blanke passagier in een overvolle bus in de door rassen gescheiden stad Montgomery, Alabama. Haar ongehoorzaamheid gaf de aanzet tot het streven naar rassengelijkheid, waardoor supersterren op het gebied van burgerrechten als Martin Luther King Jr in de publieke belangstelling kwamen te staan en de wereld voor altijd veranderde.

Of zo gaat het verhaal. De waarheid – zoals zo vaak het geval is – is eigenlijk veel ingewikkelder.

In feite was Rosa Parks slechts 42 jaar oud toen ze die beroemde rit maakte op een City Lines-bus in Montgomery – een stad die bekend staat als de eerste hoofdstad van de pro-slavernij Confederatie tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog. Parks – een naaister in een warenhuis in het centrum van de stad – had een verleden als voorvechtster van burgerrechten, omdat zij als jeugdleidster had gediend voor de plaatselijke afdeling van Amerika’s oudste en meest effectieve burgerrechtenorganisatie, de National Association for the Advancement of Colored People (NAACP). Ze had ook de controversiële Highlander Folk School in Tennessee bezocht, waar een aantal Afro-Amerikanen door arbeidsradicalen werden getraind in protestmethoden.

Seizing the moment

Parks’ protest kwam niet uit de lucht vallen. In 1954 luidde de uitspraak van het Amerikaanse Hooggerechtshof in de zaak Brown v Board of Education het federale verzet tegen rassenscheiding in. Het hof oordeelde dat gesegregeerde openbare scholen Afrikaanse Amerikanen het recht op “gelijke bescherming van de wet” ontnamen. En zwarte leiders in Montgomery – waaronder arbeidersactivisten, NAACP-leden en middenklasse-leden van het Women’s Political Committee – voerden al enkele jaren campagne voor een betere behandeling van zwarten in de plaatselijke bussen.

Parks’ weigering om haar zitplaats op te geven, en haar daaropvolgende arrestatie, leken deze actievoerders de kans te bieden waarnaar ze hadden uitgekeken: de segregatiewetten van de deelstaat in de bus aan de federale rechter voorleggen.

Zodra ze hoorden van Parks’ arrestatie, begonnen Women’s Political Committee leider Jo Ann Robinson en veteraan vakbondsman E. D. Nixon met het mobiliseren van een boycot van de bussen in de hele gemeenschap. Onder leiding van de charismatische, maar tot dan toe onbekende predikant Martin Luther King Jr. voerde de Montgomery Improvement Association (MIA) een boycot aan die een jaar duurde en de aandacht van de wereld trok en druk uitoefende op de blanke autoriteiten van de stad om aan de eisen van de zwarten tegemoet te komen.

In eerste instantie gebruikte de MIA de reactie van de Afro-Amerikanen op de arrestatie van Rosa Parks om campagne te voeren voor een betere behandeling van zwarten in de gesegregeerde bussen. Maar de NAACP wilde meer – zij bood juridische bijstand aan de MIA, op voorwaarde dat de organisatie zou strijden voor volledige integratie.

Om juridische complicaties in verband met Parks’ voorgeleiding te voorkomen, werd ze geen aanklager in de zaak Browder v Gayle, waarin de segregatiewetten van Alabama werden aangevochten. In november 1956 deed het Amerikaanse Hooggerechtshof een kort en bondig vonnis dat, in het kielzog van de Brown-beslissing, rassenscheiding op particuliere bussen in Montgomery onwettig was op grond van het Veertiende Amendement.

Een valse dageraad

Dit juridische succes bleek een valse dageraad voor de burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten. Martin Luther King en andere prominente activisten kwamen er al snel achter dat de regering Eisenhower niet van plan was de rassenscheiding in het Zuiden met echte kracht aan te pakken. Pas in februari 1960, toen een groep zwarte studenten in Greensboro, North Carolina, het initiatief nam tot de eerste van wat een reeks “sit-ins” in gesegregeerde winkels bleek te zijn, kwam de beweging echt op gang.

De geweldloze directe actieprotesten die volgden in steden als Birmingham en Selma zouden de Afro-Amerikanen in het Zuiden uiteindelijk een ongekende mate van politieke en sociale macht bezorgen. De Amerikaanse burgerrechtenbeweging had ook een grote invloed op het rassenprotest in andere delen van de wereld.

In Australië ondernamen studenten van de Universiteit van Sydney in 1965 hun eigen “vrijheidstocht” om het racisme tegen de inheemse bewoners van het land aan de kaak te stellen. In het Verenigd Koninkrijk vormde ze een inspiratiebron voor de busboycot van Bristol in 1963 en de burgerrechtendemonstraties in Noord-Ierland later in het decennium.

Rosa Parks overleed in 2005. Ze verdiende haar plaats in de geschiedenis, samen met honderden andere dappere mannen en vrouwen die hielpen rassenscheiding te beëindigen door statuut. Zelfs vandaag nog laat de Black Lives Matter-beweging in de Verenigde Staten – aangewakkerd door het onrechtmatig doden van Afrikaanse Amerikanen door de politie – zien dat de activistische geest die in 1955 in Montgomery werd ontketend, voortleeft.