Vertegenwoordigd in regeringen in heel Europa en een voorhoede bij de totstandkoming van het Europese project, was de christen-democratie een van de belangrijkste naoorlogse politieke ideologieën. Toch bestaan er verrassend weinig studies over. In Wat is christen-democratie? Politics, Religion, and Ideology, Carlo Invernizzi Accetti levert een beknopte maar inzichtelijke bijdrage die ons herinnert aan de realiteit van het naoorlogse Europese landschap, en laat zien hoe de christen-democratie nog steeds vorm geeft aan de Europese politiek.

In feite bestaat het boek uit twee afzonderlijke onderzoeksprojecten. Deel I beoogt een grotere conceptuele precisie te brengen in de belangrijkste grondbeginselen van de christen-democratie. Deel II geeft een samenvatting van de geschiedenis van de christen-democratie, met het oog op het verdedigen van de blijvende relevantie van de christen-democratie voor het begrijpen van de huidige en toekomstige politiek.

Wat is dan de christen-democratie? De christen-democratie is de poging om het christendom (in het bijzonder het katholicisme) te verzoenen met de moderne democratie, “door voor het eerstgenoemde een politieke rol uit te stippelen binnen de institutionele en conceptuele horizon van het laatstgenoemde”. Christen-Democraten maakten grotendeels historische argumenten over hoe onveranderlijke Christelijke principes het best konden worden toegepast op hun specifieke historische tijdperk. Terwijl het in historische tijdperken in het verleden niet nodig was om de moderne democratie te accepteren of zich ermee bezig te houden (zelfs het tegenovergestelde), waren christen-democraten van mening dat de uitdagingen van de atheïstische en materialistische ideologieën van het fascisme en communisme in het midden van de twintigste eeuw nieuwe prudentiële overwegingen vereisten. In dat tijdperk was betrokkenheid bij de moderne democratie de vereiste voor christenen om te dienen als een zuurdesem in het sociale en politieke leven.

De kernbegrippen van de christen-democratie zijn als volgt. Ten eerste is er de toewijding aan de leer van het personalisme, de eis dat het politieke gezag de waardigheid van de menselijke persoon eerbiedigt. Deze verdediging is geworteld in een robuuste theologische en filosofische uiteenzetting van de menselijke natuur en de vereisten van de natuurwet. Ten tweede onderschrijft de christen-democratie het popularisme. In tegenstelling tot liberalen en republikeinen beschouwen christen-democraten de politieke gemeenschap als een natuurlijke gemeenschap, bestaande uit vele subgemeenschappen die teleologisch geordend zijn in de richting van het algemeen welzijn. Hieruit vloeit een toewijding aan de democratie voort: niet, zoals in het moderne republicanisme, uit de soevereiniteit van het volk, maar uit een “consociatief” institutioneel kader dat compromissen zoekt tussen verschillende sociale belangen en groepen. Ten derde bekrachtigt de christen-democratie het subsidiariteitsbeginsel, dat het idee verwerpt dat de staat de enige plaats van soevereiniteit moet zijn. De macht wordt neerwaarts verdeeld naar functioneel gedefinieerde autoriteiten, en opwaarts naar internationale organisaties.

Vierde christen-democratie ziet sociale en economische vraagstukken door de lens van het sociaal-kapitalisme, een middenweg tussen socialisme en liberaal kapitalisme. Tenslotte bevestigt de Christen-Democratie de geldigheid en de noodzaak van christelijke religieuze inspiratie voor de politiek – anders valt men terug in het atheïstisch materialisme dat in de twintigste eeuw zo verwoestend was. De Christendemocratie accepteert de legitimiteit van een seculiere sfeer die niet direct gewijd is aan religieuze doelen, zolang de seculiere sfeer indirect gewijd blijft aan religieuze doelen, met onveranderlijke Christelijke principes die de politiek informeren.

Deze thema’s zijn bekend bij studenten van het katholieke politieke denken, maar Invernizzi Accetti laat zien hoe de katholieke sociale leer en het politieke denken werden ontleend aan de hoogtepunten van de Leonijnse encyclieken en Jacques Maritain, vervolgens (soms woord voor woord) werden overgeschreven en toegepast in de dieptepunten van manifesten en platforms van christen-democratische partijen en politici. Zijn aandacht voor deze theologische bronnen, de sleutel tot het begrijpen van de christen-democratie, voorkomt dat men de categorische fout maakt de christen-democratie te begrijpen als een louter morele of politieke beweging.

Nou, de christen-democratie is nooit simpelweg een toegepaste Maritainiaanse of Leonijnse theorie geweest. Invernizzi Accetti zet soms de spanningen en meningsverschillen tussen deze theologische en politieke theorieën en de christen-democratische partijen opzij. Maritain’s Man and the State, waarop Invernizzi Accetti zich baseert, was zijn werk dat zich het meest aanpaste aan het naoorlogse politieke moment. Maar Maritains laatste werk, Le Paysan de la Garonne, was een scherpe kritiek op de manier waarop zijn denken verkeerd begrepen was in theologie en politiek. Augusto del Noce, die Invernizzi Accetti noemt, was lid en parlementariër van de Democrazia Cristiana. Maar hij bekritiseerde de christelijke democratie voor wat hij zag als de vervormde toepassing van het Leonijnse gedachtegoed. Een belangrijke aanwijzing voor de inhoud van de concepten van de Christen-democratie, en hoe het gebruik ervan in de loop van de tijd veranderde, is waarschijnlijk de manier waarop de oorspronkelijke theoretische bronnen de latere Christen-democratie bekritiseerden. Omdat Invernizzi Accetti de interne kritiek op de Christen-democratie niet bespreekt, heeft hij niet zo’n diepgaand verslag van de conceptuele transformaties binnen de Christen-democratie als hij anders zou hebben gedaan.

Om eerlijk te zijn, Invernizzi Accetti’s primaire taak is om de algemene conceptuele eenheid in de christen-democratische politiek te benadrukken, als een soort ideale theorie. Slechts in tweede instantie besteedt hij aandacht aan de variabiliteit en ambiguïteit van de kernbegrippen. Maar zijn beste hoofdstukken slagen in beide opzichten – zijn discussie over sociaal kapitalisme is bijzonder vaardig en helpt verklaren hoe de christen-democratie in de loop der decennia naar links, rechts of naar het midden is opgeschoven in economische kwesties.

De grootste verdienste van het boek is dat het de christen-democratie laat zien als een onderscheidende politieke ideologie, die niet gereduceerd moet worden tot de ideologieën van de sociaal-democratie of het liberalisme in het bijzonder. In het hele boek verzet de auteur zich vakkundig tegen beschrijvingen van de christen-democratie die haar karakteriseren in termen van liberale normatieve idealen. Invernizzi Accetti begrijpt het onderscheid tussen christen-democratie en liberalisme, dat andere commentatoren ontgaat, en ziet dat christen-democratie niet alleen gaat over hoe de privé-sfeer geordend moet worden, met aandacht voor de sociale moraal daarin, maar dat publieke kwesties worden overgelaten aan een neutrale staat. In plaats daarvan is de christen-democratie een geloofsbelijdenis die zich bezighoudt met openbare aangelegenheden: staatsvorm, constitutionele zaken, sociaal-economisch beleid en de juiste verhouding tussen politiek en religie. De bovengenoemde concepten suggereren bepaalde instellingen, en Invernizzi Accetti is bedreven in het laten zien hoe deze concepten de ontwikkeling van enkele van de belangrijkste naoorlogse instellingen in Europa, waaronder die in de Europese Unie, hebben beïnvloed.

Invernizzi Accetti is erop uit de christen-democratie te begrijpen, niet om haar te verdedigen. Hij maakt zijn liberale engagementen duidelijk, en bekritiseert de christen-democratie omdat zij de liberale neutraliteit zou schenden. Maar deze kritiek vervormt niet zijn presentatie van wat de christen-democratie is. Hij geeft subtiliteiten aan met betrekking tot de aard van godsdienstvrijheid, subtiliteiten die sommige verdedigers van de Christen-Democratie ontgaan.

Hoewel de christen-democratische opvatting van godsdienstvrijheid de dwang van ongelovigen afwijst, houdt dit niet in dat de staat geen taak heeft in godsdienstige aangelegenheden. In plaats daarvan vat de christen-democratie godsdienstvrijheid op als de vrijheid om het christelijke (vooral katholieke) geloof uit te oefenen. Het is dan de actieve plicht van de staat om een bepaald geestelijk doel te bevorderen. De staat heeft een eigen plicht om godsdienstonderwijs te bevorderen “als integraal onderdeel van de overkoepelende missie om te helpen bij de vervulling van het beginsel van de menselijke persoonlijkheid”. Deze verbintenissen klinken schokkend voor degenen die denken dat de christendemocratie leidt tot een comfortabele fusie met de moderne democratie of het liberalisme, maar Invernizzi Accetti herinnert zijn lezers eraan dat de christendemocratie in haar oorspronkelijke formulering voor een groot deel een prudentiële aanpassing aan de moderne democratie was. Er werd niet gesteld dat het christelijk geloof iedereen verplichtte democraat te zijn. Het was mogelijk en wenselijk voor christenen om de democratie te steunen in het naoorlogse historische tijdperk, maar andere regimes bleven wenselijk, zelfs als ze nu niet mogelijk waren.

In het tweede deel van het boek wordt de blijvende relevantie van de christen-democratie tegenover de opmars van het liberalisme in Europa en elders bepleit. Drie van Invernizzi Accetti’s meest provocerende conclusies verdienen hier nader commentaar. We zouden deze conclusies kunnen karakteriseren als een lang verhaal over een vraag die de Canadese filosoof George Grant ooit stelde: “in een liaison tussen liberalisme en christendom, wie gaat wie verleiden?”

Voor Invernizzi Accetti gaat de verleiding twee kanten op. Degenen die eenvoudigweg stellen dat de christen-democratie is verleid, opgeslokt door het liberalisme, en ten dode is opgeschreven, vergissen zich. Terwijl een groot deel van de Latijns-Amerikaanse christen-democratie is verleid door het liberalisme, in het bijzonder het neoliberalisme, en dus een electorale kracht is die ten dode is opgeschreven, is het Europese toneel levendiger. Ook al zijn de Europese christen-democratische partijen soms electoraal in verval, hun ideeën zijn nog steeds relevant, omdat zij de politieke cultuur van Europa schragen.

Invernizzi Accetti betoogt ook dat christen-democratische ideeën van belang zijn, omdat zij de beste verklaring bieden voor de instellingen van de EU. Aangezien de christen-democraten veel van deze instellingen expliciet hebben ontworpen, zijn zij, en niet de liberalen, de grondleggers van Europa. Hoewel meer liberale politici nu deze instellingen bezetten, blijft de christen-democratische schil bestaan. Het verzet tegen de kandidatuur van Turkije voor het EU-lidmaatschap of de verscherpte aandacht van de Europese juridische instellingen voor de islam tonen aan dat in sommige controverses de christendemocratische idealen, en niet de liberale, nog steeds de basis vormen van de Europese instellingen. Op deze punten bekritiseert Invernizzi Accetti de EU: voor hem heeft de christen-democratie veel Europese liberalen verleid.

Maar de voorbeelden die de auteur hier geeft, laten niet alleen christelijke bezwaren toe, maar ook liberale. Het is vanuit het gezichtspunt van een liberaal mensenrechtenregime dat de islam en het Turkse lidmaatschap een verscherpt onderzoek vereisen. Deze voorbeelden suggereren dat de Europese Unie beter kan worden begrepen als een ongemakkelijk amalgaam van verschillende politieke ideologieën, waaronder de christendemocratie en het liberalisme, die met elkaar wedijveren om de overheersende positie. De strijd is in het voordeel van het liberalisme. De gevestigde politici van Europa spreken zich nog lang niet zo onomwonden uit over het christendom als Konrad Adenauer en Robert Schuman deden. Invernizzi Accetti: als de EU in 2004 de specifiek christelijke wortels van haar instellingen niet kon erkennen en slechts een algemene religieuze inspiratie voor hen kon opmerken, dan is de EU in feite afgeweken van de christendemocratie. Het eerste deel van het boek laat immers zien hoe christelijke theologie nodig is om de christendemocratie te begrijpen; ontkracht de christelijke theologie, en wat overblijft is een louter morele beweging, een louter liberale democratie.

Ten slotte doet Invernizzi Accetti zijn eigen poging om christenen tot het liberalisme te verleiden. Terwijl een toenemend aantal christelijke kiezers in Europa afglijdt naar een extreem-rechts populisme, probeert Invernizzi Accetti hen terug te lokken naar het liberale centrum door middel van een geschiedenisles. In de jaren dertig van de vorige eeuw waren veel christenen bezorgd over de opkomst van het militante atheïstische communisme en hadden ze weinig vertrouwen in het vermogen van de democratie om hen te beschermen, en keken ze in plaats daarvan naar fascistische bewegingen. Maar fascistische bewegingen waren agressief secularistisch, en gebruikten hun politieke macht om religie aan te vallen. “Als de analogie met de jaren dertig van de vorige eeuw inderdaad relevant is, dan is het wel door christenen te herinneren aan deze les: dat extreem-rechts historisch gezien niet vriendelijk is geweest voor het christendom. Christenen die sympathiseren met extreem-rechts moeten worden geleerd dat “hun hoop op de bevordering van religieuze belangen in een Faustische overeenkomst met antidemocratische vormen van seculier autoritarisme uiteindelijk contraproductief kan blijken te zijn vanuit het oogpunt van die belangen zelf.” (Kortom: maak niet twee keer dezelfde fout.) “Het belangrijkste punt”, schrijft Invernizzi Accetti, is dat een effectieve anti-populistische strategie de herleving vereist van een democratische dialectiek tussen centrum-links en centrum-rechts, waarvan de christen-democratie en de sociaal-democratie historisch gezien de twee belangrijkste exponenten zijn geweest.”

Deze strategie is echter twijfelachtig, omdat zij onbedoeld de christelijke kiezers ervan weerhoudt naar christen-democratische partijen in het midden te kijken. Voor veel christenen bracht de langdurige democratische dialectiek tussen centrum-links en centrum-rechts de christen-democratische partijen ertoe de zorgen van hun christelijke achterban te laten varen ten gunste van de ondersteuning van de agenda van liberaal-links. De centristische partijen, waaronder de christen-democratische, gingen christelijke trouw aan onveranderlijke principes beschouwen als verachtelijke onverzettelijkheid. Omdat dit gepaard ging met een capitulatie voor het steeds scherpere secularisme van liberaal-links, beschouwen veel christenen het steunen van christen-democratische partijen voor de behartiging van religieuze belangen nu zelf als een Faustiaanse overeenkomst met wat Invernizzi Accetti “seculier autoritarisme” noemt.”

Dus zullen christenen de aansporing om de democratische dialectiek van het liberale centrum te herbevestigen waarschijnlijk niet bijzonder aantrekkelijk vinden. Voor zover christenen deze fout geen tweede keer willen maken, staan christen-democratische partijen voor het dilemma of zij willen terugkeren naar hun oude, vaak sociaal-conservatieve wortels, ten koste van hun alliantie met links; of dat zij willen volharden in hun “democratische dialectiek”, en de gestage erosie van hun kiezersbasis willen ondergaan ten gunste van partijen die beweren deze onveranderlijke beginselen beter toe te passen op het politieke en sociale leven. Hoe deze dynamiek zich in de toekomst van Europa ook zal ontwikkelen, om haar te begrijpen moeten we uitgaan van de blijvende relevantie van de christen-democratie – precies zoals Invernizzi Accetti ons in dit fraaie boek aanspoort te doen.