Na zijn veelbekeken ontmoeting met de Russische president Vladimir Poetin aan de zijlijn van de G20-top, legde de Amerikaanse president Donald Trump voor de verandering eens een coherente verklaring af: “Tijd om verder te gaan in een constructieve samenwerking met Rusland.”

Maar, beschuldigingen van inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen daargelaten, is het onwaarschijnlijk dat de suggestie van de heer Trump om een “constructief” partnerschap met de vijand uit de Koude Oorlog te smeden, aan beide zijden van het gangpad weerklank zal vinden in het Amerikaanse buitenlands beleid establishment. Want ondanks het feit dat het al meer dan een kwart eeuw geleden is dat de voormalige Sovjet-Unie ineenstortte, hebben de VS en haar bondgenoten zelden blijk gegeven van animo om een goede relatie met de Russische Federatie op te bouwen. Integendeel, zij hebben alleen maar een groter gevoel van onveiligheid in de hoofden van Moskou gekoesterd door de uitbreiding van hun militaire macht, tot op het punt dat er rechtstreekse bewapening op Rusland is gericht.

In de nasleep van 9/11 is een vraag die de gemiddelde Amerikaan stelt: “Waarom haten ze ons?” Misschien is het tijd dat buitenlandpolitieke waarnemers een soortgelijke vraag stellen: “Waarom heeft het Westen zo’n hekel aan Rusland?”

Sommige antwoorden worden gegeven door schrijvers en filmmakers die bereid zijn een meer empathische blik op Rusland te werpen. Een van hen is Oliver Stone, wiens vierdelige serie The Putin Interviews vorige maand op vrijwel unanieme kritiek van de westerse media stuitte.

De serie biedt de gemiddelde kijker de gelegenheid om kennis te maken met het denken van een leider die de afgelopen zes maanden de meest verguisde in de westerse wereld is geworden. Het geeft ons ook een blik in de geest van de gemiddelde Rus. De documentaire is gemaakt tussen juni 2015, toen Moskou de gevolgen van de sancties van het Westen begon te voelen, en februari 2017, toen de roep om een onderzoek naar de vermeende Russische inmenging in de Amerikaanse presidentsverkiezingen toenam, en toont een aantal belangrijke lijnen in Poetins denken, die ons helpen Rusland te bekijken vanuit het perspectief van Moskou, vergeleken met dat van de Amerikaanse tsaren op het gebied van buitenlands beleid.

De eerste is dat Poetin Rusland eerder als slachtoffer van agressie ziet dan als dader. De tweede is dat zijn ogenschijnlijk goedaardige poging om een invloedssfeer in de omgeving van het land te smeden ernstig wordt bedreigd door de voortdurende uitbreiding van de NAVO sinds het einde van de Koude Oorlog. Rusland ziet dit als een bedreiging van zijn eigen soevereiniteit, zoals India de bouwactiviteiten van China langs de grens met Bhutan als een bedreiging van zijn eigen veiligheid beschouwt.

Poetin maakt een indruk van verraad en pijn als hij zegt dat Michail Gorbatsjov, hoewel hij mondelinge verzekering van de V.S. had gekregen dat de NAVO niet zou worden uitgebreid, toch een bedreiging voor zijn eigen soevereiniteit is.S. dat de NAVO niet zou worden uitgebreid naar het oosten van de voormalige Duitse Democratische Republiek, niet heeft aangedrongen op een schriftelijke verklaring.

Rusland is noch een bedreiging voor de machtspositie van het Westen, noch een militair kwaad dat aan zijn poorten klopt. Het is evenzeer een slachtoffer van terreur als de V.S., evenzeer een ontwikkelingsland dat ernaar streeft zijn brood-en-boterproblemen op te lossen als India, en evenzeer een trotse cultuur als Frankrijk.

Om de zaken in perspectief te plaatsen: Rusland ziet de voormalige Sovjet-staten in zijn onmiddellijke omgeving als een buffer tussen het Russische vasteland en West-Europa. Jack Matlock, de Amerikaanse ambassadeur bij de Sovjet-Unie in de laatste fase, zou hebben gezegd dat het Westen een “duidelijke toezegging” had gedaan dat de NAVO niet verder naar het oosten zou worden uitgebreid. Sinds 1999, in het laatste jaar van Boris Jeltsin, is de NAVO echter vier keer uitgebreid, met 13 landen. Daartoe behoren Tsjechië, Hongarije, Polen, Bulgarije, de Baltische staten Letland, Litouwen en Estland, en andere landen zoals Roemenië en Kroatië.

Zoals uit dit artikel in The Independent blijkt, herbergen de Baltische staten, Roemenië en Bulgarije soldaten uit alle NAVO-lidstaten. Verder worden er ten minste 7.000 troepen ingezet in landen die grenzen aan Rusland. Dit is de grootste militaire opbouw sinds het einde van de Koude Oorlog in 1991 om vermeende Russische agressie af te schrikken. Moskou voelt zich bedreigd in zijn soevereiniteit en heeft weinig andere keuze dan te reageren. En, in een van zijn zeldzame agressieve momenten in de documentaire, zegt Poetin dat de reactie van Rusland “ruw” zal zijn.

Poetin komt, uit zijn portrettering in de documentaire in ieder geval, naar voren als een pragmaticus. Maar wat verklaart zijn aanhoudende populariteit, ver in zijn derde ambtstermijn? Is die echt of verzonnen? De documentaire laat zien hoe Poetin de puinhopen heeft geërfd die waren achtergelaten door het regime van Jeltsin, dat onderdanig was geweest aan de belangen van het Westen, en hoe hij de armoede aanzienlijk heeft teruggedrongen en de levensstandaard van de massa’s heeft verhoogd. Hij werd daarbij geholpen door de hausse op de grondstoffenmarkt tijdens zijn eerste jaren, een levensader die hij nu heeft uitgeput.

Ufficiële economische gegevens tonen aan dat het armoedecijfer in Rusland, dat in 2000 29% bedroeg, is gedaald tot 11% in 2012, om daarna marginaal te stijgen tot 15% in 2015. Het bbp van het land steeg van $10.462 in 2000 tot $24.448 in 2014, waardoor het een ontwikkelingsland is, maar op geen enkele manier een bedreiging vormt voor de macht van de VS.

Ook nu, ondanks het feit dat Rusland zwaar gebeten is door de westerse sancties die zijn opgelegd in de nasleep van zijn annexatie van Oekraïne en de olieprijzen in vrije val zijn, blijft het establishment van de VS het als een bedreiging zien. De prijzen van ruwe olie zijn gedaald van 110 dollar per vat in februari 2012 tot minder dan 50 dollar in juli 2017. Het bbp is in 2015 en 2016 met ongeveer 4% gekrompen. De militaire uitgaven van Rusland zijn echter gestaag gestegen, waarbij het de derde positie inneemt achter China en de VS in termen van bedragen die aan militaire uitgaven worden besteed, wat duidt op een verdere uitbreiding van de wapenwedloop.

Wanneer het gaat om de beschuldigingen van hacking tegen Rusland, ongeacht de bevindingen van de talrijke onderzoekscommissies van het congres, blijft het een feit: pogingen om de diplomatieke banden te verbeteren zullen weinig vruchten afwerpen. De reden? Het fenomeen ‘Russofobie’, oftewel het inherente antagonisme dat heerst in de perceptie van Rusland in de westerse wereld.

Een belangrijke studie die probeert door te dringen tot de wortels van de Rusland-baiting neigingen van de gemiddelde Amerikaanse expert is de Zwitserse journalist Guy Mettan’s Creating Russophobia.

Mettan traceert de wortels van de afkeer tot de 5e eeuw na Christus, toen, na de val van het West-Romeinse Rijk, Byzantium het brandpunt werd van debatten over het christendom, waarna het Oost-West schisma tussen de orthodoxe en katholieke sekten ontstond. De kerk van die tijd erkende het gezag van de rooms-katholieke paus als “primus inter pares”, of de eerste onder gelijken, van de vijf patriarchen. Een meningsverschil over de vraag of de “Heilige Geest” van de “Vader” of van zowel de “Vader als de Zoon” afkomstig was, leidde tot meningsverschillen. En een doctrine, die later vals bleek te zijn, deed deze patriarchaten de voorrang geven aan het pausdom.

In een tijdperk waarin religieuze macht gelijk stond aan politieke macht, kon de Russisch-orthodoxe kerk dus niet evenveel gezag opeisen als de andere. Dat het Russische rijk, als locus van de ROC, nooit aanspraak kon maken op evenveel politieke macht als het Romeinse en andere westerse rijken, droeg alleen maar bij tot de verdere denigratie ervan.

Mettan gaat verder met een nauwgezette kroniek van de Russofobieën van verschillende culturen – de Franse Russofobie, de Duitse, Engelse en Amerikaanse versies ervan, en noemt deze neiging van de Westerse liberale samenlevingen om in Rusland een gemeenschappelijke dreiging te zien een systematische, voortdurende aangelegenheid.

De Amerikaanse variant van het concept is een recenter verschijnsel, dat vorm kreeg in de nasleep van de Tweede Wereldoorlog. Dit is door Oliver Stone zelf behandeld in zijn boek en documentaireserie The Untold History of the United States.

Hij noemt de Koude Oorlog grotendeels een project van de kant van de VS om een nieuwe vorm van superioriteit te vestigen op de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog.

In de nasleep van de Tweede Wereldoorlog leidden de angst voor het communisme en de noodzaak om de opkomst van linkse volksregimes in de buurt van de Sovjet-Unie te voorkomen, ertoe dat de VS dictators in Europa in het zadel hielden. Ondanks het monopolie van de V.S. op de atoombom, iets waarvan President Harry S. Truman zeker was dat het niet bedreigd zou worden, en het isolement van de Sovjet-Unie in de VN, probeerde Washington Moskou als een bedreiging te presenteren, aldus de documentaire. De V.S. en de Sovjet Unie, bondgenoten tijdens de oorlog, werden tegenstanders in vrede. Dit druiste in tegen de visie van zowel de oorlogspresident Franklin D. Roosevelt als zijn eenmalige plaatsvervanger, de pacifist Henry Wallace.

Een machteloze Britse premier Winston Churchill, een overtuigd anticommunist, hield in maart 1946 een beruchte toespraak in Trumans thuisstaat Missouri, die wordt beschouwd als het begin van de Koude Oorlog. Hij zei: “Van Stettin in de Oostzee tot Triëst in de Adriatische Zee is een ijzeren gordijn over het continent neergedaald. In een groot aantal landen vormen de communistische partijen of de vijfde colonnes een grote uitdaging voor de christelijke beschaving”. De teneur van de toespraak was even russofoob als anticommunistisch. Oliver Stone zegt dat deze ene toespraak de Sovjet-Unie voor altijd veroordeelde in de ogen van de Amerikanen.

De Truman Doctrine

De stappen van Josef Stalin om vijfjarenplannen op te stellen om de Russische economie weer op te bouwen, werden door Westers rechts al gezien als een oorlogsverklaring. Dit werd gevolgd door het stopzetten van de herstelbetalingen aan de Sovjet-Unie, het ondersteunen van dictaturen tegen de volksbevrijdingsbewegingen in Griekenland en Turkije en de presentatie van de Truman Doctrine. Voor het eerst verplichtten de VS zich tot het inzetten van troepen, zelfs in vredestijd, en werden zij de politieagent van de wereld. In landen als Hongarije en Tsjecho-Slowakije zou het Sovjet-tegenoffensief worden beantwoord met de installatie van bevriende regimes en het ontstaan van een nieuw Oost-West schisma dat nog een halve eeuw zou duren.

Rusland is dus noch een bedreiging voor de machtspositie van het Westen, noch een militair kwaad dat aan zijn poorten klopt. Het is net zo goed een slachtoffer van terreur als de V.S., Het is evenzeer een ontwikkelingsland dat probeert zijn problemen op te lossen als India, en evenzeer een trotse cultuur als Frankrijk.

Nadat zowel het sovjetmodel van gecentraliseerde planning als het westerse model van vrijemarktkapitalisme de laatste tijd onder vuur zijn komen te liggen – de verkiezing van Trump is voor velen het dieptepunt van dit laatste model – heeft de wereld behoefte aan een nieuwe stabiliserende orde, een orde die de ‘velen’ en niet ‘de enkeling’ in staat stelt zich te handhaven. De vorming van deze nieuwe orde vereist geen uitbreiding van militaire allianties zoals de NAVO en een nieuwe wapenwedloop – die duiden op een geopolitieke benadering die de Koude Oorlog heeft voortgebracht – maar het smeden van gemeenschappelijke samenwerkingspacten, zoals het Klimaatakkoord van Parijs. Het is onwaarschijnlijk dat een dergelijke visie ooit werkelijkheid zou worden zonder de twee grootmachten – de ene heeft de grootste economie en de andere de grootste landmassa – bij elkaar te brengen. Het laatste wat we nodig hebben is een nieuwe Oost-West schisma dat leidt tot massale verrijking van het militair-industrieel-financieel complex en de massale verarming van de 99%.