Tijdreizen en de regels van de gewone logica zijn het niet vaak met elkaar eens, met verwarde tijdlijnen, oneindige lussen, parallelle universums en paradoxen. In de post van deze week kijken we naar zo’n interessante en veel onderzochte paradox.

Dus, er is een man. Hij reist naar de toekomst en is getuige van het einde van de wereld, veroorzaakt door een metalen man. Om de mensheid te waarschuwen, reist hij terug in de tijd. Helaas voor hem komt hij op zijn terugreis vast te zitten in een magnetisch veld en wordt hij veranderd in staal. Als hij weer in de juiste tijd is, probeert hij de mensen te waarschuwen. Maar niemand gelooft hem. In plaats daarvan wordt hij bespot. Totdat hij kwaad wordt en in zijn woede een ravage aanricht op het menselijk ras, wraak neemt op de wereld omdat ze hem negeert – zijn zware laarzen van lood vervullen zijn slachtoffers met angst, terwijl ze zo snel als ze kunnen wegrennen – en zo zelf het einde van de wereld teweegbrengt dat hij zag toen hij naar de toekomst reisde.

De vraag is dan, zou het einde van de wereld hebben plaatsgevonden als hij niet in de eerste plaats naar de toekomst was gereisd? Getuige was geweest van de vernietiging – door hemzelf, zo bleek – en terug in de tijd was gereisd om de mensen te waarschuwen? Wat is de oorzaak, en wat is het gevolg? Welkom bij de Bootstrap Paradox.

De pijl van de tijd, ziet u, is niet recht of lineair en gaat ook niet slechts in één richting. Zoals de meest bereisde tijdreiziger, Doctor Who, uit de langlopende sciencefictionserie van de BBC, zo welsprekend verwoordde over de aard van de tijd…

Tijdreizen is een terugkerend thema en plotonderdeel in sciencefiction, met zijn eerlijk deel van paradoxen en verwarde tijdlijnen. In dit artikel bekijken we er slechts één van, de Bootstrap-paradox. Bootstrapping is een term die we zo vaak hebben gehoord, vooral in de context van startende ondernemingen, om te verwijzen naar bedrijven die “bootstrap” zijn, d.w.z. hun eigen interne middelen gebruiken en zonder externe financiële steun, op zichzelf aangewezen zijn. De term is afgeleid van de uitdrukking: “zich aan de laars over een hek trekken”. Ja, een schijnbaar onmogelijke taak. Stel je voor dat je jezelf probeert op te tillen door aan je schoenveters te trekken.

In science fiction echter, wordt gezegd dat een Bootstrap Paradox – ook bekend als een causale lus – bestaat of optreedt wanneer een opeenvolging van gebeurtenissen waarin een gebeurtenis een van de oorzaken is van een andere gebeurtenis, die op zijn beurt een van de oorzaken is van de eerstgenoemde gebeurtenis. Eenvoudig gezegd, een gevolg is zijn eigen oorzaak, heen en weer in de tijd, in een lus. Als dat verwarrend klinkt, dan is het dat ook. Dit wordt nog verergerd door het feit dat de regels van het tijdreizen niet erg goed samengaan met de regels van de gewone logica. Maar het valt allemaal op zijn plaats als je kijkt naar de feitelijke gevallen ervan. Zoals de vraag ‘wie Beethovens vijfde echt heeft gecomponeerd?

Hier staat hoe de gitaarspelende, tijdreizende Doctor Who de Bootstrap Paradox uitlegt. “Dus er is een man. Hij heeft een tijdmachine. Een ander ding dat hij heeft is een passie voor de werken van Ludwig van Beethoven. En op een dag denkt hij, wat is het nut van een tijdmachine als je je helden niet ontmoet? Dus gaat hij naar het Duitsland van de achttiende eeuw. Maar hij kan Beethoven nergens vinden. Niemand heeft van hem gehoord, zelfs zijn familie heeft geen idee over wie de tijdreiziger het heeft. Beethoven bestaat letterlijk niet! De tijdreiziger raakt in paniek!! Hij kan de gedachte niet verdragen van een wereld zonder de muziek van Beethoven. Gelukkig had hij al zijn bladmuziek van Beethoven meegebracht om door Ludwig te laten tekenen. Dus kopieert hij alle concerto’s en symfonieën en laat ze in volgorde uitgeven. Hij wordt ‘Beethoven’. En de geschiedenis gaat verder met nauwelijks een veer verroerd. Maar mijn vraag is deze. Wie heeft die noten en zinnen samengevoegd? Wie componeerde echt Beethovens Vijfde?”

Da da da DAH!
Da da da DAH!!

Na dat zeer korte muzikale intermezzo, laten we ons richten op de geweldige Terminator-serie die we allemaal kennen (de warrige puinhoop die Genisys was, niet meegerekend). Er zijn twee grote verstrengelde gevallen van de Bootstrap Paradox die gebeuren in slechts de eerste twee films.

1. Skynet stuurt de T-800 Model 101 (slechte Arnie) terug in de tijd om Sarah Connor te doden en te voorkomen dat John Connor wordt geboren. Maar het is juist deze daad die leidt tot de creatie van Skynet zelf. Want de beschadigde CPU en de rechterarm van de Terminator worden teruggevonden door Cyberdyne Systems en worden de basis voor hun werk aan Skynet, dat in de toekomst het T-800 Model 101 (slechte Arnie) terug in de tijd stuurt om Sarah Connor te doden….

2. John Connor stuurt Kyle Reese terug naar het verleden om zijn moeder, Sarah Connor, te beschermen tegen de Terminator. Kyle Reese en Sarah Connor worden verliefd en krijgen een kind, dat opgroeit tot John Connor die in de toekomst Kyle Reese terug naar het verleden stuurt om te beschermen….

Nu je de Bootstrap Paradox doorhebt, is het tijd (bad pun intended) om te kijken naar het korte verhaal dat een directe invloed had op de nomenclatuur van deze paradox. By His Bootstraps door Robert Heinlein (schrijvend als Anson MacDonald), het eerste voorbeeld van deze paradox in fictie. Een student, Joe, wordt naar de toekomst getransporteerd door tijdreizende versies van zijn toekomstige zelf. Op een gegeven moment ontmoet hij een veel oudere toekomstige versie van zichzelf die Joe terugstuurt in de tijd, waardoor het hele proces weer opnieuw begint. Een notitieboekje speelt een sleutelrol in dit verhaal. Een boek dat Joe vindt en waarvan hij later beseft dat hij het zelf heeft geschreven, door regel voor regel zijn eigen exemplaar over te schrijven.

Zoals bij de 5e van Beethoven wordt de vraag: ‘maar wie heeft het origineel geschreven? Waar ligt de oorsprong van dat notenschrift? Welnu, in deze specifieke paradox, waarin we te maken hebben met een kip-en-ei-situatie en waarin de opeenvolging van gebeurtenissen geen duidelijk begin heeft, is het zinloos om te zoeken naar de ‘oorsprong’. Het is dan zinvol om Tijd niet als een rechte lijn te zien, maar als een cirkel, zonder begin en eind, waarin gebeurtenissen zich in een eindeloze lus afspelen. Een causale lus, en dat is wat de Bootstrap Paradox is, ‘verklaart’ zichzelf niet, het is er gewoon. Wat er ook gebeurd is, het was de bedoeling dat het zou gebeuren. En zal weer gebeuren. Alles is voorbestemd. Que sera sera. Tot zover de vrije wil.

Naast By His Bootstraps schreef Robert Heinlein – een van de grote drie van de Gouden Eeuw van de Science Fiction, samen met Arthur C Clarke en Isaac Asimov – ook een ander klassiek verhaal dat deze paradox typeert, All you Zombies. Nee, het bevat geen zombies zoals we die vandaag kennen. Maar wat het wel heeft is een breinbrekende oh-wow hoe-is-die-gebeurd voorstelling van de Bootstrap Paradox die je kunt bekijken – in plaats van lezen – dankzij de zeer getrouwe bewerking tot de film Predestination uit 2014, met Ethan Hawke in de hoofdrol als een tijdreizende agent. Een samenvatting geven zou zijn om het beste deel van de film weg te geven. Degenen onder u die de film hebben gezien, weten waar ik het over heb. Voor degenen die dat niet hebben gedaan stel ik voor dat u hem bovenaan uw Must-Watch lijst zet, u zult niet teleurgesteld zijn.

Een andere recente sci-fi film die deze paradox op een slimme manier verkent is Time Lapse, over drie vrienden die een mysterieuze machine ontdekken die foto’s neemt van dingen precies 24 uur in de toekomst, waardoor een aantal serieus interessante situaties en even interessante causale lussen ontstaan. Maar de grote vader van de complexe lussen die veel hint naar de Bootstrap Paradox en die deze week de lijst van drie geweldige must-watch films afrondt, is Primer. Een extreem goed geschreven, maar low budget indiefilm, gemaakt voor 7.000 dollar, over twee ingenieurs die per ongeluk een manier ontdekken om door de tijd te reizen. Daarna wordt het echt heel ingewikkeld.

Christopher Nolan’s Interstellar. De sci-fi komedie, Bill & Ted’s Excellent Adventure. Back to the Future. The Time Traveller’s Wife. Het romantische sci-fi drama Somewhere in Time uit 1971, naar de roman Bid Time Return van Richard Matheson. Terry Gilliam’s 12 Monkeys met Bruce Willis in de hoofdrol. Deze vertonen allemaal de Bootstrap Paradox op een of andere manier. Kijk maar eens of je de paradox kunt ontdekken!

Een persoonlijke favoriet van mij, die volledig draait om de Bootstrap Paradox, is Michael Moorcock’s Behold The Man, dat in een paar bladzijden een heleboel indruk maakt. Het is een verhaal over een man die in een tijdmachine van het jaar 1970 naar het jaar 28 na Christus reist, waar hij de historische Jezus van Nazareth hoopt te ontmoeten. Maar omdat we nu hebben gezien wat de Bootstrap Paradox is en waar hij uiteindelijk toe leidt, is het niet moeilijk te raden wat er daarna gebeurt. Maar zoals Thomas M. Disch, die we tegen het lijf liepen in de eerste post van deze serie, zei over waarom we Behold The Man zouden moeten lezen, “…over een tijdreiziger die op zoek is naar de historische Jezus en betrokken raakt bij een geval van identiteitsverwarring. Het punt is niet wat er daarna gebeurt, want de lezer wordt verondersteld dat te kunnen voorzien. Het gaat er veeleer om hoe naadloos de moderne versie van de mythe over de evangelische (en dus onvermijdelijke) versie kan worden gelegd. Het gaat dus voor een groot deel om de geestigheid, de gratie en de diepgang van de auteur. In één woord, stijl.”

Eén laatste ding voordat ik u vaarwel zeg tot volgende week. De Bootstrap-paradox, een oorzakelijke lus, moet niet worden verward met een tijdlus. Terwijl de eerste onveranderlijk en zelf-oriënterend is, worden tijdlussen daarentegen voortdurend opnieuw ingesteld. Maar dat is een verhaal voor een andere dag.

In de tussentijd, laat ons weten wat je van dit bericht vindt, en van New Worlds Weekly. Vertel ons over de goede dingen, de slechte dingen en ja, ook over de lelijke delen. Laat je suggesties, ideeën, vragen – en zelfs als er een sci-fi thema of boek is dat je graag in NWW zou zien – achter als commentaar hieronder, of je kunt naar ons tweeten met de hashtag #NWWonFD of gewoon een berichtje voor ons achterlaten op de FactorDaily Facebook pagina.
Ik kijk ernaar uit om alles te lezen wat jullie te zeggen hebben.
Live long and Prosper!

P.S.: Het verhaal waarmee we deze post begonnen, klinkt als het plot van een sciencefictionroman, nietwaar? Nou. Science fiction, ja. Roman, nee. Dit is het verhaal/plot van het klassieke Black Sabbath-nummer Iron Man (dat zoals u ziet niets met Tony Stark te maken heeft).