Technisch gezien is ESPN’s 30 for 30 een serie en niet een enkele documentaire. Het is echter zo’n uitzonderlijke serie met zo veel geweldige inzendingen dat we niet slechts één “aflevering” voor onze lijst konden kiezen. Sinds de eerste uitzending in 2009 is de serie genomineerd voor maar liefst 32 awards (en heeft er 6 gewonnen). Verteld vanuit een intiem perspectief, elk van de inzendingen in deze serie neemt een indrukwekkend diepe duik in verschillende sportverhalen (of verhalen die raken aan de wereld van de sport) uit de hele wereld – met inbegrip van (maar niet beperkt tot) dingen als de Miami Hurricanes, OJ Simpson beruchte high-speed achtervolging, een waarschuwend verhaal van de SMU football debacle, en zo veel meer. Ter referentie, hoewel de naam een beetje misleidend is en oorspronkelijk verwees naar 30 films van 30 verschillende vertellers, is deze show (en zijn uitlopers) goed voor maar liefst 157 items en counting.

Hoewel in de wereld van na Lance Armstrong het wielrennen over de hele wereld wordt erkend en gevierd als een legitieme sport, was dit niet altijd zo. In feite, voor jaren en jaren was er slechts een film die de sport documenteerde. Die film was A Sunday in Hell. Gelukkig is deze film, ondanks zijn eenzame karakter, ook een van de meest uitzonderlijke sportdocumentaires aller tijden – hij volgt de Franse voorjaarsklassieker Parijs-Roubaix, een race die berucht is om zijn afschuwelijk slechte parcoursomstandigheden. Het parcours is zelfs zo ruw dat het (afgezien van wielerwedstrijden) niet eens wordt gebruikt voor autoverkeer – in plaats daarvan wordt het gebruikt om vee te voet te vervoeren wanneer het niet gesloten is voor deze race. Deze specifieke film geeft een ongeëvenaarde en ongeëvenaarde kijk op enkele van de meest intieme, ergerlijke en ondraaglijke delen van deze legendarische race. En ondanks zijn leeftijd is het waarschijnlijk nog steeds de beste wielerfilm ooit.

Je kunt zeggen wat je wilt over hoe “echt” professioneel worstelen is; je kunt niet doen alsof je 20 meter van de top van een stalen kooi op de grond valt. En dat is slechts één voorbeeld van de intense atletiek die nodig is voor deze sport. Als je geïnteresseerd bent om er nog veel meer over te weten te komen – inclusief het goede, het slechte en het hartverscheurende – dan zal het moeilijk zijn om een betere film over dit onderwerp te vinden dan Beyond the Mat. De doc bevat interviews en openhartige beelden van bekende worstelaars als Mick Foley, Jake “The Snake” Roberts, Chyna, en zelfs Jesse “The Body” Ventura (evenals clips van anderen, variërend van The Undertaker tot Dwayne “The Rock” Johnson, tot Bret “The Hitman” Hart, en nog veel meer). Als je een tegenstander bent van de worstelwereld, kijk dan eens naar deze film, die je mening wel eens voor altijd zou kunnen veranderen.

Jachtraces klinken, althans op het eerste gezicht, als een ontspannen uitstapje, dat in het weekend door verveelde rijke mensen wordt gemaakt. Deep Water vertelt echter een heel, heel ander verhaal – het richt zich specifiek op ’s werelds eerste solo zeilrace rond de wereld in 1968. Ter referentie, die race was zo rampzalig – gekenmerkt door verschrikkelijk weer, ruw water, en nog veel meer – dat slechts een van de deelnemers zelfs de race uitreed. Het verhaal combineert originele 16mm-beelden die door de racers zelf zijn gemaakt op de open oceaan, audio-opnames, interviews na de feiten en meer. Het verhaal richt zich specifiek op één racer, Donald Crowhurst, die gedwongen werd te kiezen tussen de race opgeven en failliet en verslagen naar huis terugkeren of doorgaan aan boord van een onafgemaakte, lekke boot. Als je het volledige verhaal wilt leren kennen, zul je Deep Water zelf moeten bekijken.

Op de Olympische Winterspelen van 1980 stond het Amerikaanse ijshockeyteam, onder druk van de toenemende spanningen in de Koude Oorlog, tegenover een onstuitbaar Sovjetteam dat kans maakte op de gouden medaille. Het was een echt David en Goliath verhaal, want er werd niet verwacht dat de Amerikanen het zo ver zouden schoppen als ze deden, laat staan dat ze de eerste plaats op het podium zouden veroveren. Toch, op de een of andere manier, deden ze het en wonnen ze. Natuurlijk gebeurde dat niet zonder een enorme hoeveelheid hard werk, focus en een flinke portie geluk. Deze relatief korte documentaire vertelt dat verhaal aan de hand van archiefbeelden, interviews met de spelers (aan beide kanten) en de coachingstaf, en commentaar van ABC’s Al Michaels – de man die ooit riep: “Do you believe in miracles?” toen de tijd op de klok verstreek.

Hoewel skateboarden een beetje is afgezwakt van zijn overweldigende populariteit in de jaren ’90 en 2000, is het nog steeds een van de meest unieke en indrukwekkende sporten die er bestaan. Het zou echter nooit zijn wat het nu is zonder de baanbrekende atleten van het Zephyr skating team uit de jaren 1970. Deze documentaire, ingesproken door Sean Penn en geregisseerd door Stacy Peralta, een van de leden van het team uit de jaren ’70, wordt algemeen beschouwd als de beste skateboarddocumentaire aller tijden. In het middelpunt van de documentaire staat “Dogtown” – een populaire naam voor de omliggende gebieden van Santa Monica en Venice, Californië – en wordt de opkomst van skateboarden gevolgd, van een gewoon tijdverdrijf voor surfers tot een volwaardige acrobatische sport. Naast archiefbeelden zijn er ook optredens van de grootste skateboarders, zoals Tony Alva, Steve Caballero, Jay Adams en nog veel meer.

Nog maar een jaar of wat geleden werd Alex Honnold een begrip. En die eer is terecht verdiend, want hij was de eerste persoon ooit die de 3.000 voet hoge El Capitan in Yosemite National Park beklom zonder touwen, ankers of andere veiligheidsuitrusting. Zijn levenslange droom en een van de meest uitzonderlijke prestaties van menselijke atletiek, de hele ervaring werd meesterlijk gedocumenteerd door filmmakers E. Chai Vasarhelyi en Jimmy Chin. De documentaire was zo magnifiek, dat ze er een Academy Award mee wonnen. Maar dat is natuurlijk niet het echte verhaal hier. Hoewel de lofbetuigingen absoluut verdiend zijn, is de echte aandacht te danken aan Honnold zelf, want het enige alternatief voor het beëindigen van de klim was een zekere dood. Als je de grenzen van het menselijk lichaam en de menselijke geest tot het uiterste wilt zien gaan, mag je deze sportdocumentaire niet aan je voorbij laten gaan.

Basketbal wordt over de hele wereld gevierd als een van de grootste sporten aller tijden. Het is ook een van de meest toegankelijke sporten, waarvoor slechts drie elementen nodig zijn: een bal, een basket, en mensen die het willen spelen. De combinatie van atletiek, competitiegeest en toegankelijkheid maakt het ook een sport vol hoop. Het is niet alleen een spel; het is een ontsnapping; het is pure mogelijkheid. En dat is wat de documentaire Hoop Dreams uit 1994 op briljante wijze vastlegt. De film concentreert zich op een paar jongens uit de binnenstad van Chicago, die van straatvoetbal naar basketbal op de universiteit gaan en zich een weg banen naar professioneel basketbal. De film overstijgt basketbal en fungeert als een baken voor iedereen die meer wil bereiken dan hem is gegeven. Zelfs als je niet veel op hebt met basketbal als sport, is het nog steeds 100% het kijken waard.

Zoals iedereen waarschijnlijk al weet, hebben zelfs de hoogste prestaties donkere kanten. Sport is zeker niet anders, en dat is wat de Academy Award-winnende Netflix-documentaire, Icarus, richt zich op. Verteld door de ogen van de regisseur en wielrenner Bryan Fogel, duikt deze fantastische documentaire diep in de louche onderwereld van doping en belicht een schandaal waarbij prestatiebevorderende middelen, een Russische klokkenluider wetenschapper, en Vladimir Poetin zelf betrokken zijn. Hoewel het verhaal absoluut waargebeurd is, is deze film bijna meer een politieke thriller dan een rechttoe rechtaan documentaire – wat de amusementsfactor nog groter maakt.

Voordat Jackie Robinson de wereld op zijn kop zette als de eerste Afro-Amerikaan die professioneel honkbal speelde, bewandelde een Joodse man met de naam Hank Greenberg een verrassend gelijkaardig pad. Als Jood in Amerika werd hij gedemoniseerd en geconfronteerd met een constant spervuur van antisemitisme – zowel op als buiten het veld. Toch zette hij door en werd hij eerste honkman bij de Detroit Tigers. Hij leidde het team gestaag naar dominantie in de competitie in de jaren 1930 en werd een held over de hele wereld, vooral voor degenen die zelf onder vooroordelen leden. Deze documentaire is samengesteld uit archiefmateriaal en interviews met een aantal mensen die het verhaal het beste kennen. Het is een documentaire voor iedereen die hoop vindt in het verslaan van de kansen en het terugdringen van haat om grootheid te bereiken.

Als je ooit hebt gedacht dat mensen met een handicap niet mee kunnen doen op het hoogste sportniveau, dan heb je vrijwel zeker de documentaire Murderball uit 2005 nog niet gezien. Deze intense film draait om een sport die nu bekend staat als quad rugby (of rolstoel rugby), en vertelt een verhaal over de brutale, intense, full-contact gladiatorial verleden tijd en de atleten die deelnemen aan het als ze streven naar een plek op de Paralympische Spelen in Athene, Griekenland. Het hele filmische meesterwerk is opmerkelijk, inspirerend en (bij momenten) hartverscheurend. Maar het illustreert op schitterende wijze dat, alleen omdat iemand niet kan lopen, dat niet betekent dat hij niet een van de grootste atleten kan zijn die de wereld ooit heeft gezien.

Voor wie het niet weet: Doc Ellis was een MLB-werper in de jaren zeventig. En terwijl hij speelde voor de New York Yankees, Oakland Athletics, Texas Rangers, en New York Mets, het meest fascinerende deel van zijn carrière was zijn ambtstermijn bij de Pittsburgh Pirates. Dat komt omdat Ellis op 12 juni 1970 een no-hitter gooide. En hoewel dat op zich al een prestatie is, is het nog opmerkelijker dat hij dat deed terwijl hij high was van de LSD. Natuurlijk, die opmerkelijke en misschien gekke gebeurtenis is slechts een deel van zijn verhaal. Na zijn honkbalcarrière ging Ellis over tot herstel en begon zelfs anderen te helpen bij hun herstel van verslaving. Van een van de wildste gebeurtenissen uit de honkbalgeschiedenis tot zijn liefdadigheidswerk, dit is een fascinerend en verrassend ontroerend verhaal.

Als u iets weet over On Any Sunday, dan is het waarschijnlijk dat wijlen acteur en ‘The King of Cool’ himself, Steve McQueen, nauw betrokken was bij de productie en zelfs in de film voorkomt. Wat je misschien niet weet, is dat deze documentaire het werk is van de legendarische regisseur Bruce Brown – dezelfde man die de legendarische surf doc The Endless Summer regisseerde, samen met een hele reeks andere flicks. Hoewel hij het meest bekend is om zijn films over de oceaan, concentreert deze zich op de wereld van het motorracen op een manier die geen enkele andere documentaire voor of na hem heeft weten te evenaren. De film werd zelfs genomineerd voor de Oscar voor Beste Documentaire in 1972, wat nogal wat is als je bedenkt dat de motorcultuur in die tijd veel meer ondergronds was en zelfs een beetje werd afgekeurd door de upper-crust en autoritaire figuren van die tijd.

Hoewel bodybuilding geen “sport” is in de meer traditionele zin van het woord, vereist het nog steeds absurde hoeveelheden lichamelijkheid, focus, vaardigheid en ruw talent. En misschien is geen enkele gebeurtenis in de geschiedenis van de sport daar zo illustratief voor als de strijd tussen Arnold “The Terminator” Schwarzenegger en Lou “The Incredible Hulk” Ferrigno om de titel van Mr. Olympia in de jaren 70. Het was zelfs deze film die ‘Arnie’ op de kaart zette en die ertoe leidde dat zijn carrière een hoge vlucht nam en hem omvormde tot de superster die hij vandaag is. Het is zeker een beetje gedateerd, maar er is nog steeds geen andere documentaire over gewichtheffen die in de buurt komt – afgezien misschien van het klokkenluidende Bigger, Faster, Stronger, waarin bodybuilding vanuit een donkerder, door steroïden gevoede hoek wordt bekeken.

Het zou gemakkelijk zijn geweest om The Endless Summer op onze lijst te zetten – en dat zou ook terecht zijn geweest, want dat is een van de beste surffilms die ooit is gemaakt. Riding Giants komt er voor ons echter net iets bovenuit, misschien vanwege de unieke tweeledige aanpak, waarbij zowel de ingrijpende geschiedenis van het surfen zelf als de meer intieme kijk op de echte betrokkenen aan bod komen. Of misschien is het omdat deze Stacy Peralta geregisseerde film (ja, die Stacy Peralta) nauwkeuriger illustreert dat surfen niet zomaar een sport is voor hippie burnouts, maar eerder een delicate dans tussen mens en natuur die maar al te vaak gewelddadig en gevaarlijk is. Hoe dan ook, deze documentaire wordt algemeen beschouwd als een van de beste aller tijden, of het nu gaat om surfen, sport of iets anders.

In 1988 won Ayrton Senna, een Braziliaanse autocoureur, zijn eerste wereldkampioenschap Formule 1. In 1990, deed hij het opnieuw. Toen, in 1991, deed hij het een derde keer. En hij deed dat allemaal voor hij 33 jaar oud was. Voordat hij echter nog een titel kon pakken, kwam Senna om bij een crash terwijl hij de leiding had in de 1994 Grand Prix van San Marino, voor een publiek van 300 miljoen mensen. Het was een tragedie die zowel de race- als de sportwereld schokte, omdat – tot op de dag van vandaag – Ayrton Senna nog steeds wordt beschouwd als een van de beste coureurs die ooit op de weg heeft gereden. Helaas zullen we nooit te zien krijgen wat hij had kunnen bereiken als hij langer had geleefd. Toch is deze documentaire een passend eerbetoon aan een van de meest fantastische coureurs uit de geschiedenis van de autosport.

2003’s Touching the Void is ongetwijfeld de meest twijfelachtige en controversiële “documentaire” op onze lijst, omdat het eigenlijk over een gebeurtenis gaat die niet werd gefilmd, want het zou onmogelijk zijn geweest voor de klimmers Joe Simpson en Simon Yates om camera’s mee te nemen op hun gevaarlijke tocht op de westwand van de Siula Grande in de Peruaanse Andes in 1985. Maar voor regisseur Kevin McDonald was het rampzalige avontuur er een dat het vertellen waard was. Maar in plaats van zich te beperken tot het beperkte beschikbare beeldmateriaal en interviews, besloot het productieteam in plaats daarvan een reeks dramatiseringen te maken – geholpen door de inbreng van de echte klimmers zelf. Het wordt aan het oordeel van de kijker overgelaten om te beslissen of dit een documentaire is in de ware zin van het woord – een onderwerp dat tot op de dag van vandaag veelbesproken wordt. Desondanks is het een prachtig verhaal over durf, rampen en hoe ver mensen willen gaan om te overleven.

Een van de meest controversiële figuren in de sportwereld, Mike Tyson, heeft een tumultueuze carrière en een tumultueus leven gehad. Hij is ook een van de meest dominante boksers aller tijden – een feit dat nog wordt versterkt door zijn 50 overwinningen (44 door KO), slechts zes verliezen, en het feit dat hij het record heeft als jongste bokser die op 20-jarige leeftijd een zwaargewicht titel won. Het was dus bijna verplicht om zijn Tyson documentaire, met de toepasselijke naam, aan deze lijst toe te voegen. Natuurlijk, zoals we allemaal weten, gaat zijn verhaal veel dieper dan de ring – te beginnen in de straten van Brooklyn, waar hij zich wendde tot de gevechten als een middel om pesten en vernedering te beteugelen, tot zijn veroordeling voor verkrachting en de daaropvolgende drie jaar in de gevangenis en nog veel meer. Of je van hem houdt of hem haat, het valt niet te ontkennen dat Mike Tysons verhaal de moeite waard is om verteld te worden, in voor- en tegenspoed.

Er zijn heel wat verhalen over de grootste atleten die ooit hebben meegedaan, maar verhalen over underdogs zijn soms nog belangrijker en geliefder – vraag het maar aan iedereen die Rudy ooit heeft gezien. Undefeated uit 2011 is zo’n verhaal over een voetbalteam uit de binnenstad van Memphis, Tennessee, en hun vrijwillige coach die zich inzet om het team te helpen de kansen te overwinnen, zowel op als naast het veld. Natuurlijk is dit niet alleen een verhaal van strijd. De Manasses Tigers gaan van een ondergefinancierd en kansarm team dat wordt ingehuurd om te oefenen tegen grotere en “betere” teams, naar een van de meest dominante krachten op het veld.

Muhammed Ali (voorheen Cassius Clay) was altijd voorbestemd voor grootsheid. En hoewel zijn fysieke kracht en arrogantie jarenlang ongeëvenaard waren, zou de tijd onvermijdelijk zijn ondergang worden – zoals zo vaak het geval is met atleten. Een van zijn meest opmerkelijke prestaties kwam echter toen hij 32 jaar oud was en beschouwd werd als ver over zijn hoogtepunt. In 1974 nam Muhammed Ali het op tegen George Foreman, de wereldkampioen zwaargewicht die tien jaar jonger was dan de ouder wordende Ali, in de legendarische wedstrijd die bekend staat als “The Rumble in the Jungle”. Natuurlijk, de wedstrijd is slechts een klein deel van het verhaal, zoals geïllustreerd in When We Were Kings. Naast het gevecht zelf, is dit een verhaal over de legendarische promotor Don King, de dictator van Zaïre (het Afrikaanse land waar de wedstrijd plaatsvond), en een enorm muziekfestival met een aantal van de beste zwarte artiesten in de wereld van die tijd. Als je meer wilt weten, moet je gewoon gaan zitten en deze kijken.