Door John McWhorter, Ph.D., Columbia University

Hoe reconstrueer je de Proto-Indo-Europese taal?

Er is heel wat onderzoek gedaan naar de grammatica, de woordenschat en zelfs de uitspraak van deze taal. Men zou kunnen denken dat er nog sprekers van deze taal rondlopen die dit hele werk mogelijk hebben gemaakt. Maar alles wat we weten over deze Proto-Indo-Europese taal is gebaseerd op deductie. Door naar de afstammende Indo-Europese talen te kijken, leiden taalkundigen af hoe de moedertaal eruit zou hebben gezien.

Om dergelijke deducties te kunnen maken, moet men een grondige kennis hebben van hoe talen in de loop van de tijd veranderen, vooral op het gebied van de uitspraak. Talen veranderen voortdurend. Medeklinkers en klinkers worden in de loop der tijd zwakker. Door naar deze veranderingstendensen te kijken, kunnen we afleiden wat voor woordenschat de moedertaal van de Indo-Europese talen had.

Lees meer over Indo-Europees en de prehistorie van het Engels.

De studies die de afgelopen 150 jaar zijn verricht naar de Proto-Indo-Europese taal zijn zo uitgebreid geweest dat geleerden in staat zijn geweest een woordenboek van deze taal samen te stellen. Het is ook mogelijk enkele zinnen in deze taal te maken. Het lijkt misschien dat het niet mogelijk is een duidelijk beeld te krijgen van hoe de taal er in werkelijkheid uitzag. Er zijn veel zaken die dit proces bemoeilijken. Maar we hebben er op dit moment een vrij duidelijk beeld van.

Dit is een transcript uit de videoserie The Story of Human Language. Bekijk het nu, op The Great Courses Plus.

Een geval van reconstructie in Proto-Indo-Europees

Laten we eens kijken hoe deze deducties worden gemaakt om deze lang verdwenen taal te reconstrueren. Als voorbeeld gebruiken we een Armeens woord om het terug te voeren op het oorspronkelijke Proto-Indo-Europese woord. Dit woord is nu, wat ‘schoonzus’ betekent in het Armeens. In de loop der tijd, en als gevolg van semantische drift, is de betekenis ervan veranderd in ‘bruid’.

Interessant is dat de cognaten van nu in veel andere Indo-Europese talen ook ‘schoonzuster’ betekenen. In het Sanskriet was het snuşā́; in het Russisch is het snokhá; in het Oudengels was het snoru. In een iets andere en gerechtvaardigde vorm hebben andere talen soortgelijke woorden voor ‘schoonzuster’. In het Latijn was het nurus; in het Grieks is het nuós; in het Albanees is het nuse. Aan de hand van deze verwante woorden kunnen we het oorspronkelijke woord voor ‘schoonzuster’ in de moedertaal achterhalen. We weten dat veranderingen in talen constant zijn, dus we zijn ervan overtuigd dat het oorspronkelijke woord niet precies een van deze woorden kan zijn geweest. Het moet in de loop der tijd veranderd zijn.

Maar we kunnen het woord reconstrueren op basis van deze woorden, één letter per keer. De eerste letter zou n of sn kunnen zijn, omdat sommige van deze woorden met n beginnen, en andere met sn. De logische keuze zou sn zijn omdat, als algemene regel, medeklinkers verzwakken met de tijd. Er is meer erosie van medeklinkers dan dat er nieuwe bijkomen.

Dan zouden we aannemen dat het woord met sn is begonnen, en dat de s in de loop der tijd is weggevallen. Waarom is dat zo en niet andersom? Waarom is de n niet weggevallen? Omdat dit alleen waar zou zijn, als er een n was, toen een s kwam, en toen de s wegviel. Dat zou onredelijk zijn. Stel dat een denkbeeldig woord als neeb veranderde in sneeb. Het is contra-intuïtief in termen van taalveranderingsregels. Dus, de eerste letters van het oorspronkelijke woord worden verondersteld sn te zijn.

Dan moeten we bepalen wat waarschijnlijk de eerste klinker was. Gebaseerd op de voorbeeldwoorden die we in die talen hebben, komt na de sn ofwel u ofwel o. Zoals snuşā́ in het Sanskriet, nurus en nuós in het Latijn, snoru in het Oud-Engels, en snokhá in het Russisch. De meeste van deze woorden hebben u na sn. We kunnen aannemen dat op basis van deze meerderheid de eerste klinker van het oorspronkelijke woord u was.

Dus hebben we s-n-u. Nu gaan we verder met het bepalen van de volgende letter. Nogmaals, de meerderheid van deze woorden heeft een s na de eerste klinker. Dus, het woord is s-n-u-s, tot nu toe.

Dit is de stam van het woord. Nu willen we een uitgang. Aangezien ‘schoonzuster’ een woord is met een vrouwelijke verwijzing, nemen we aan dat hier een vrouwelijke uitgang nodig is. In de meeste Indo-Europese talen is -a een vrouwelijke uitgang. Maar de woorden voor ‘schoonzuster’ in het Latijn en Grieks hebben een mannelijke uitgang. We zouden geneigd kunnen zijn te denken dat dat toeval is. Er zijn twee verklaringen voor. De ene is aan te nemen dat deze woorden een vrouwelijke uitgang hadden, en dat daar na verloop van tijd een mannelijke uitgang voor in de plaats is gekomen. De andere is omgekeerd; het begon met een mannelijke uitgang, en sommige talen veranderden het in vrouwelijk. Welke klinkt aannemelijker en redelijker? De tweede. Dus nemen we aan dat de oorspronkelijke uitgang van ons hypothetische woord -os was.

Dus, door het proces van vergelijkende reconstructie, reconstrueerden we een woord in de proto-Indo-Europese taal. Het oorspronkelijke woord voor schoonzus in de Proto-Indo-Europese taal was vermoedelijk snusos.

Lees meer over hoe een taalfamilie te identificeren.

Gemeenschappelijke vragen over het reconstrueren van de Proto-Indo-Europese taal