Mexicaanse Mythologie in Context

De mythologie van Mexico weerspiegelt, net als de bevolking, een mengeling van indiaanse en Spaanse invloeden. De meeste mensen in het moderne Mexico stammen af van de Amerikaanse Indianen, van de Spanjaarden die Mexico drie eeuwen lang beheersten, of van beide, in een gemengd etnisch erfgoed dat mestizo (uitgesproken als mes-TEE-zoh) wordt genoemd. Op dezelfde manier zijn de Mexicaanse godsdienst, mythen en legenden een mengeling van Amerikaans-Indiaanse tradities en Europese invloeden, zoals het christendom. De Maya’s geloven bijvoorbeeld dat de chocs, oude regengeesten, bestuurd worden door Jezus Christus en in hun beweging door de hemel begeleid worden door de Maagd Maria, zijn moeder. De Mexicaanse mythologie is dus een verzameling van verschillende oudere geloofsovertuigingen die in de loop der eeuwen op creatieve wijze werden gecombineerd tot geheel nieuwe mythen.

Zelfs voor de komst van de Europeanen was Mexico een land van gevarieerde culturen. Volkeren die de Nahua (spreek uit NAH-wah) taalfamilie deelden, domineerden het noorden, terwijl de Mayatalen en -cultuur wijdverbreid waren in het zuiden. Migratie, handel en oorlog brachten de verschillende volkeren en culturen van Mexico met elkaar in contact.

Deze contacten leidden tot een vermenging van verschillende religies en mythologieën. Toen de Azteken van Noord-Mexico veroveringsoorlogen voerden en een rijk opbouwden in Centraal-Mexico, absorbeerden zij de godheden of goden van veroverde volkeren en maakten deze deel van hun eigen verzameling erkende goden, ook wel bekend als een pantheon. Mythen en religieuze praktijken uit Centraal-Mexico werden op hun beurt naar het zuiden gefilterd om de Maya’s te beïnvloeden. De Azteekse invloed versterkte het belang van de god Quetzalcoatl (uitgesproken als keht-sahl-koh-AHT-1) – bij de Maya’s bekend als Kukulcan (uitgesproken als koo-kool-KAHN) – en van mensenoffers aan de goden.

Spanje veroverde Mexico tussen 1519 en 1521 en bestuurde het als een kolonie tot 1821, toen Mexico onafhankelijk werd. Tijdens de drie eeuwen van koloniale overheersing beïnvloedde het Europese geloof sterk de inheemse (inheemse) culturen en mythologieën. Spaanse missionarissen en priesters trachtten de inheemse bevolking tot het christendom te bekeren en hun vroegere niet-christelijke overtuigingen uit te roeien. Tegelijkertijd verzamelden sommige missionarissen informatie over inheemse geloofsovertuigingen, gewoonten en mythen. Pater Bernardino de Sahagun publiceerde verslagen over de Azteken die waardevolle bronnen van traditionele legenden blijven; pater Diego de Landa deed hetzelfde voor de Maya’s.

Het Rooms-Katholieke Christendom veroverde Mexico, en ongeveer negentig procent van de Mexicanen praktiseert het nu. Toch zijn de oude gebruiken niet geheel verdwenen. Enkele Indianengroepen, vooral de Huichol (uitgesproken als wee-CHOHL) en de Tarahumara (uitgesproken als tah-ruh-hoo-MAH-ruh), bleven trouw aan hun oude geloof. Vele anderen echter combineerden het katholicisme met overgebleven vormen van voorchristelijk geloof en mythologieën. Zij identificeerden bijvoorbeeld rooms-katholieke heiligen, wier feestdagen over het hele jaar verspreid zijn, met de oude goden, die van oudsher op specifieke tijden met landbouwfeesten werden vereerd.

Sommige mythen en legenden van Mexico zijn gegroeid uit de gebeurtenissen van de geschiedenis van het land. Delen van de Azteekse mythologie – zoals de legende over hoe de oude Azteken hun hoofdstad Tenochtitlan (uitgesproken als teh-nowch-TEE-tlan) stichtten op de plaats waar ze een adelaar zagen vechten met een slang – zijn deel geworden van het nationale erfgoed van het moderne Mexico. De Spaanse verovering, de onafhankelijkheidsstrijd en de Mexicaanse Revolutie van 1910-1920 hebben ook legenden voortgebracht die hebben bijgedragen tot de vorming van Mexico’s beeld van zichzelf als natie en volk.

De Zwarte Legende

De term “Zwarte Legende” verwijst naar een eeuwenoud beeld van Spanje en zijn volk als bijzonder wreed, bevooroordeeld en hebzuchtig. Een deel van de literatuur die de Zwarte Legende propageerde, was afkomstig van Europese protestanten die vijandig stonden tegenover het katholieke Spanje. Maar een deel van de Zwarte Legende kwam voort uit de geschriften van Bartolome de Las Casas, een Spaanse bisschop die in Mexico diende en een levendig verslag schreef over de wreedheid van de Spaanse soldaten tegen de Indianen. Hoewel modern historisch onderzoek heeft aangetoond dat andere volkeren zich schuldig maakten aan soortgelijke wreedheden, blijven sporen van de Zwarte Legende hangen als negatieve beelden van het Spaanse element in de Latijns-Amerikaanse cultuur.

Kerngodheden en personages

De meest bekende en geëerde figuur van de Mexicaanse religieuze mythologie is misschien wel de Maagd van Guadalupe (uitgesproken als gwah-duh-LOO-pay). Volgens de overlevering verscheen de Maagd Maria in 1531 voor een boer genaamd Juan Diego op Tepeyac, een heuvel ten noorden van Mexico Stad, en vertelde hem dat zij daar een kerk wilde laten bouwen. Toen de bisschop van Mexico Juan om bewijs vroeg van wat hij had gezien, verscheen de Maagd opnieuw aan de boer en droeg hem op rozen in zijn mantel te verzamelen en die naar de bisschop te brengen. Juan ontvouwde de mantel voor de bisschop en op de plaats van de rozen was een wonderbaarlijke beeltenis van de Maagd te zien. Een andere traditie die in verband wordt gebracht met de Maagd van Guadalupe zegt dat in Tepeyac ooit een schrijn stond voor Tonantzin (uitgesproken als toh-nawn-TSEEN), een Azteekse maïsgodin, en dat de Maagd Tonantzin verving als de moedergodin van het Mexicaanse volk. Er is echter geen duidelijk bewijs van voorchristelijke verering op die plaats.

Het Mexicaanse volk heeft lang een visioen van de Maagd van Guadalupe beschouwd als een teken van goddelijke gunst. Zij hebben haar gecrediteerd voor het beëindigen van een ziekte-epidemie in de jaren 1700, en later voor het inspireren van bewegingen naar onafhankelijkheid en bevrijding voor hun land. Mexicanen uit alle streken en van alle etnische achtergronden zijn verenigd in hun devotie tot de Maagd als een embleem van zowel religieus geloof als nationale trots.

Tot de historische figuren die in Mexico een legendarische status hebben verworven, behoort Hernan Cortes (1485-1547), de conquistador (Spaanse soldaat) die de Azteken ten val bracht en Mexico onder Spaans bewind bracht. Een andere belangrijke figuur is Malinche (uitgesproken als mah-leen-CHAY), een Amerikaans-Indiaanse vrouw die Cortes bijstond als tolk van Indiaanse talen. Malinche kreeg een zoon van Cortes en trouwde later met een van zijn volgelingen. In het verleden hebben Mexicanen Malinche veroordeeld als een verrader, en de term malinchismo bedacht om te verwijzen naar het verkiezen van vreemde dingen boven die van het eigen volk of de eigen cultuur. De laatste jaren hebben vrouwelijke schrijvers en kunstenaars in Mexico geprobeerd een evenwichtiger beeld van Malinche te scheppen.

Legendes zijn ook Miguel Hidalgo y Costilla (1753- 1811), een priester en leider van de onafhankelijkheidsbeweging die stierf voor een vuurpeloton; Francisco “Pancho” Villa (1878-1923), een bandiet die revolutionair generaal werd; en Emiliano Zapata (1879-1919), een boer die vocht voor de rechten van de boeren in de Mexicaanse Revolutie. Er wordt gezegd dat Zapata niet echt dood is, maar alleen slaapt. Op een dag zal hij, net als Koning Arthur uit de Britse legende, terugkeren om zijn volk te helpen. Sommigen spreken van het horen van de hoefslagen van zijn paard Lightning als hij ’s nachts door hun dorpen rijdt.

Grootste mythen

De mythen en verhalen die in het moderne Mexico worden verteld, amuseren en vermaken zich niet alleen, maar houden ook oude tradities in stand en bieden lessen in goed of wijs gedrag. Sommige verhalen weerspiegelen voorchristelijke overtuigingen en maken melding van Vader Zon en Moeder Maan, die vroeger als godheden werden beschouwd. Volgens de legende worden zonsverduisteringen – waarbij de zon of de maan geheel of gedeeltelijk door schaduw wordt bedekt – veroorzaakt door kwade wezens die de hemellichamen trachten te verslinden. In één versie worden de kwade wezens geïdentificeerd als mieren, die Vader Zon of Moeder Maan bedekken met hun enorme kolonies.

Enkele Mexicaanse mythen verklaren kenmerken van de natuurlijke wereld. Eén verhaal vertelt hoe de basilisk (uitgesproken als BAS-uh-lisk), een soort hagedis, de kuif op zijn kop kreeg. De Heer van het Bos kondigde aan dat hij een speciale hoed zou geven aan het dier dat een race zou winnen. De meeste dieren weigerden mee te doen, uit protest dat het Grote Hert zeker zou winnen. Tot groot vermaak van iedereen zei de kleine basilisk echter dat hij mee zou doen aan de race op één voorwaarde: alle dieren moesten hun ogen sluiten bij het begin van de race. De Heer van het Bos stemde toe, en Groot Hert en de basilisk gingen op weg naar de steen die hun doel was. Toen het grote hert daar aankwam, minderde hij vaart, omdat hij dacht dat hij de basilisk al lang gepasseerd moest zijn. Maar tot zijn verbazing, toen hij op de steen ging zitten, zag hij de basilisk daar voor hem. De Heer van het Bos kende de basilisk de hoed toe, omdat hij wist dat het beestje op slimme wijze de staart van het Grote Hert bij het beginpunt had gegrepen en naar de steen was gereden.

Vele schijnbaar humoristische Mexicaanse verhalen bevatten kritiek op sociale onrechtvaardigheid of op slecht gedrag van machthebbers. Een legende over Pancho Villa, bijvoorbeeld, vertelt dat hij een leider van de mensen werd door zijn ziel aan de duivel te verkopen, die vergezeld werd door vele koningen, pausen, generaals en kardinalen van de kerk – die allemaal een soortgelijke deal hadden gesloten. Een mythe over een hongerige boer vertelt over een arme man die door wanhoop gedreven werd om een kip te stelen en die te koken. Een vreemdeling verscheen en vroeg om wat eten. De boer weigerde hem. De vreemdeling verklaarde dat hij God was, waarop de boer verklaarde dat hij zeker niet zou delen met God, die de rijken bevoordeelde maar onvriendelijk was voor de armen. Een andere vreemdeling verscheen en vroeg om voedsel. Toen deze tweede vreemdeling onthulde dat hij de Dood was, deelde de boer graag met hem. Hij legde uit dat de Dood rechtvaardig was en vette en dunne, jonge en oude, rijke en arme mensen gelijkelijk meenam.

Kernthema’s en symbolen

Een terugkerend thema in de Mexicaanse mythologie is de dood. Het oude geloof dat de persoonlijkheid en de behoeften van de mens na de dood onveranderd blijven, leidt tot de gewoonte om bezittingen en nuttige voorwerpen bij de doden te begraven. Een verwant geloof is het idee dat de doden de levenden kwaad kunnen doen, tenzij er ceremonies worden uitgevoerd om hen daarvan te weerhouden. Dit thema is ook terug te vinden in de jaarlijkse viering van de Dag van de Doden.

Een ander thema dat veel voorkomt in de Mexicaanse mythologie is eerlijkheid of gelijkheid voor iedereen. Dit komt naar voren in het verhaal van God en de Dood die de boer bezoeken, maar ook in de heldenstatus die wordt toegekend aan oudaws als Pancho Villa en revolutionairen als Zapata. Deze figuren werden gezien als strijders voor de minderbedeelden en armen, terwijl de regering zelf vaak met argwaan of minachting werd bekeken.

Mexicaanse Mythologie in Kunst, Literatuur, en Dagelijks Leven

Verschillende aspecten van de moderne Mexicaanse cultuur tonen het belang van mythen in het nationale leven. Religieuze feesten, of festivals, combineren vaak heidense tradities met de verering van christelijke heiligen. Ook rouw- en begrafenispraktijken zijn een mengeling van Amerikaans-Indiaanse en Christelijke ideeën.

Op 1 en 2 november viert de bevolking van Mexico een nationale feestdag die de Dag van de Doden wordt genoemd. Afbeeldingen van de dood, zoals schedels en skeletten, verschijnen overal op speelgoed, snoepgoed, brood en maskers; tegelijkertijd bereiden families altaren voor met offergaven voor dode familieleden, van wie wordt gedacht dat ze op dat moment de wereld van de levenden bezoeken.

De bekendste kunst van het moderne Mexico bevat beelden die zijn ontleend aan de Amerikaans-Indiaanse, christelijke en revolutionaire mythe. De bekendste schilders van de Mexicaanse School – Jose Clemente Orozco (1883-1949), Diego Rivera (1886-1957) en David Alfaro Siqueiros (1896-1974) – maakten muurschilderingen die het Mexicaanse verleden, de Indianen en de boeren, en de revolutionaire idealen verheerlijkten. Rivera’s schilderij The Deliverance of the Peon illustreert zijn gebruik van mythische symbolen: de figuur van Christus die van het kruis wordt gehaald stelt de boeren voor die hun leven gaven in de Mexicaanse Revolutie.

Lees, Schrijf, Denk, Bespreek

Een vermenging van geloofsovertuigingen komt vaak voor in streken die veroverd worden door mensen met een andere culturele achtergrond dan de inheemse bevolking. Onderzoek, met behulp van je bibliotheek, het Internet of andere beschikbare bronnen, een Noord-Amerikaanse indianengroep waarvan de religieuze overtuigingen en mythen na het contact met de Europeanen werden veranderd. Hoe verhoudt dat voorbeeld zich tot de situatie in Mexico? Wat zijn de overeenkomsten en verschillen?

ZIE OOK Azteekse Mythologie; Basilisk; Maya- Mythologie