Het gaat om macht

De conclusies van Luther openen de deur voor nieuwe, onvoorstelbare vrijheden. Maar de decennia na zijn beroemde “Vijfennegentig Stellingen” – die op 31 oktober 1517 aan de deur van de kerk in Wittenberg zouden zijn gespijkerd – maken duidelijk dat de Kerk in geen geval bereid is haar macht zonder slag of stoot op te geven.

In het begin blijft Luthers elan zich ontwikkelen. Met behulp van de door Johannes Gutenberg in 1450 uitgevonden boekdrukkunst schrijft hij deze nieuwe verzameling ideeën over de aflaat snel uit, vermenigvuldigt ze en verspreidt ze over het hele land.

Daarnaast geven de uit Wittenberg afkomstige schilder Lucas Cranach de Oude en zijn gelijknamige zoon de Reformatie een gezicht door hun portretten van Maarten Luther, maar ook door afbeeldingen van de landgenoten van de theoloog.

Wittenberg is het epicentrum voor een golf van nieuwe gedachten waarvan de gevolgen reiken tot in Rome. In juni 1518 begint een ketterijproces tegen Luther en enkele maanden later ondervraagt de pauselijke gezant kardinaal Thomas Cajetan in Augsburg de hervormer, die standvastig weigert zijn ideeën af te zweren. Het jaar daarop wordt Karl V (1500-1558) de nieuwe keizer. Hij is de zoveelste tegenstander van Luther, die zichzelf ziet als beschermer van de bestaande Kerk.

Belangrijke geschriften

De opstandige monnik, die nog steeds denkt dat hij zijn katholieke Kerk kan hervormen, stelt in 1520 drie belangrijke reformatie-teksten op. De belangrijkste, “Over de vrijheid van een christen”, is min of meer een basiswet voor christenen die soms leest als een aansporing tot revolutie.

Luther vat de zin van het christelijk leven samen in twee stellingen: “Een christen is een vrije heer van allen, aan niemand onderworpen. Een christen is een plichtsgetrouwe dienaar van allen, onderworpen aan allen.” Deze woorden overtuigen een groot deel van de bevolking dat naar vrijheid verlangt: vrijheid van angst voor de dood, van aflaten en andere financiële plichten, vrijheid van onderdrukking door hogerhand.

Maar Luther, die de term “vrijheid” in zuiver theologische zin gebruikt, heeft een heel ander begrip van vrijheid. Het komt van de apostel Paulus in de Bijbel. Het fundamentele gedrag van de mens is niet vrij, maar wordt veeleer beïnvloed door de duivel en de zonde, of door Christus en de goedheid. Luther wil mensen emanciperen door ze op Christus te richten. Hij wijst politieke radicalisering en gewapende opstand af.

Het “Rijk” slaat terug

Provocerende stellingen, reformatiegeschriften, koppige weigering om ideeën te herroepen – het is allemaal te veel voor paus Leo X die in januari 1521 Luther excommuniceert.

In april van datzelfde jaar moet Luther zich voor de keizer verdedigen. In zijn beroemde rede van 18 april verklaart de reformator dat hij zijn woorden alleen zal terugnemen als ze door bijbelse feiten kunnen worden weerlegd, en hij onderstreept dat hij niet tegen zijn geweten in kan handelen. “Hier sta ik. God helpe mij. Amen”, zo zou hij zijn toespraak hebben besloten. Keizer Karel V legt het Edict van Worms op Luther, verklaart hem vogelvrij en verbiedt hem te schrijven.

Productieve tijd in Wartburg

Luther behoeft niet lang op hulp te wachten. Zijn landgenoot Frederik III, prins van Saksen, zorgt ervoor dat de vogelvrijverklaarde tijdens zijn thuisreis uit Worms wordt ontvoerd en in veiligheid wordt gebracht in kasteel Wartburg, waar hij onder een schuilnaam schrijft.

Luther gebruikt deze tien maanden om talrijke geschriften te verzamelen die de Reformatie verder definiëren. Hij wordt ook de eerste persoon die het Nieuwe Testament vanuit het Oudgrieks in het Duits vertaalt. Tot op dat moment bestonden er meer dan 70 versies, die allemaal gebaseerd waren op de Latijnse tekst, een vertaling vol onnauwkeurigheden. Luthers vertaling, gedrukt in 1522, is een taalkundig meesterwerk – en een bestseller met het forse prijskaartje van een half vetgemest rund.

Nieuwe accenten

Ondanks zijn vogelvrij verklaarde status keert Luther in maart 1522 terug naar Wittenberg waar hij zich in diverse projecten stort en zijn tijdgenoten blijft verbazen.

In 1525 trouwt de eens celibataire monnik met de voormalige non Katharina von Bora. Samen voeden zij zes kinderen op en stichten de eerste protestantse pastorie, die tot ver in de 20e eeuw als model dient voor het spirituele en organisatorische centrum van een parochie.

In 1526 neemt de Keizerlijke Diet in Speyer het opmerkelijke besluit om vorsten en staten zelf te laten beslissen of zij katholiek blijven of zich bekeren. Dit leidt tot de eerste officiële Lutherse kerken en protestantse scholen.

Lees meer: Het Luther-effect: Hoe het protestantisme wereldwijd ging

Grond van het geloof

Tijdens Luthers reizen realiseert hij zich dat de meeste van zijn landgenoten eigenlijk heel weinig weten van het christelijk geloof. Dit spoort hem aan in 1529 zowel de “Kleine Catechismus” voor de gewone man als de “Grote Catechismus” voor de priesters te schrijven, samen de fundamentele leerwerken van het protestantse geloof tot op de dag van vandaag.

Hetzelfde jaar protesteren hervormingsgezinde vorsten in de keizerlijke Diet in Speyer tegen het lopende Edict van Worms. Hun acties geven het “Protestantisme” zijn naam. Luther had zijn beweging eerder “evangelistisch” genoemd.

Laatste poging tot eenwording

Eind juli 1530 roept keizer Karel V op tot een rijksdag in Augsburg. Het rijk dreigt uiteen te vallen, mede door de religieuze verdeeldheid die Luther tot leven heeft gewekt. Luther, die nog steeds religieus verboden en politiek vogelvrij is, kan niet deelnemen zonder zijn veiligheid te riskeren. In plaats daarvan vertegenwoordigt zijn vriend en mede-religieuze hervormer Philip Melanchton hem in Augsburg.

In moeizame hoorzittingen probeert Melanchton van katholieke zijde erkenning te krijgen voor het protestantse kerkgenootschap, door te pleiten voor de publicatie van de “Augsburgse Confessie”, waarin staat dat de protestantse leer in strijd is met de katholieke kerk. Zijn strijd blijkt tevergeefs.

Lees meer: Luther is beroemd, maar we weten weinig over hem

Invloed van het politieke klimaat

Keizer Karel V kan het zich echter niet veroorloven om de protestanten hard aan te pakken. Het Ottomaanse leger bedreigt zowel het christelijke Westen als het Heilige Roomse Rijk, waardoor hij afhankelijk is van elke vorm van militaire hulp. Om de interne eenheid te bewaren, verleent de keizer de protestanten godsdienstvrijheid in ruil voor militaire deelname aan de Ottomaans-Habsburgse oorlogen. De conflicten tussen katholieken en protestanten worden echter niet bijgelegd tot de Vrede van Augsburg in 1555.

Luthers Bijbel: bestseller

In 1534 voltooien Luther en medewerkers de vertaling van het Oude Testament uit het Hebreeuws in het Duits. De levendige en gedenkwaardige taal van de hervormer helpt de inwoners van het Heilige Roomse Rijk bij het alfabetiseren, en bevordert tevens een gevoel van nationale eenheid. Honderden uitdrukkingen en gezegden uit Luthers bijbelvertaling zijn vandaag de dag nog steeds verweven in de Duitse taal.

Maar het belangrijkste resultaat van Luthers vertalingen was dat het lezen van de bijbel toegankelijk werd voor ieder individu – en niet alleen voor de hogere opgeleide klassen. In de eerste twaalf jaar verkocht de Lutherbijbel uit 1534 meer dan 100.000 exemplaren, waarmee hij de vertaler tot de meest verspreide publicist van de 16e eeuw maakte.

Luthers antisemitisme

Luthers mening over Joden en hun geloof werd op geen enkele manier beïnvloed door christelijke naastenliefde en verdraagzaamheid. In dit opzicht typeert hij de tijd. Aanvankelijk adviseerde hij vriendelijkheid jegens Joden, gezien het feit dat Jezus zelf als een van hen was geboren, en in 1523 betoogde hij dat Joden die zich tot het christendom bekeerden in alle beroepen zouden moeten mogen werken en niet alleen in de geldhandel.

Luther’s regelrechte haat openbaarde zich zo’n 20 jaar later. In zijn tekst “Over de Joden en hun leugens” uit 1543 ging hij nog een stap verder in de religieuze haat tegen de Joden uit de Middeleeuwen: hij noemde hen “moordenaars van Christus” en riep op tot vernietiging van hun synagogen en huizen, en uiteindelijk tot hun verdrijving. Sommige onderzoekers noemen Luthers uitspraken “pre-modern antisemitisme.”

De redenen voor Luthers verandering van mening blijven pure speculatie. De verandering kan zijn voortgekomen uit teleurstelling. Hij zou gehoopt hebben dat de Joden zich zouden bekeren tot het nieuw gevestigde Protestantse geloof – wat zij niet deden. Wat de reden ook was, deze lelijke kant van Luther blijft tot op de dag van vandaag deel uitmaken van zijn nalatenschap.

Luthers levenswerk kenmerkte.

Toen Maarten Luther op 18 februari 1546 in zijn geboortestad Eisleben overleed, liet hij een gigantisch oeuvre na. De ideeën van de Reformatie hadden zich verspreid over het christelijke rijk. Hoewel een zegen voor sommigen en een vloek voor anderen, waren de veranderingen die hij in gang zette niet te stoppen en bereikten alle gebieden van het sociale en politieke leven. Zij openden de deur naar een nieuw tijdperk – hoewel niemand in die tijd vermoedde hoe gewelddadig de daaruit voortvloeiende godsdienstige conflicten zouden zijn.

Het duurde tot 1999 voordat de Katholieke Kerk de leerstellige rechtvaardiging van Luther erkende. Het moment was een mijlpaal in de katholiek-protestantse dialoog, omdat het een stilzwijgende aanvaarding betekende van Luthers onwrikbare overtuiging dat christenen heilig zijn door Gods barmhartigheid alleen, en niet door daden – hoe groot die ook mogen zijn.

07:49 mins.

Klaus Krämer (cmb)