i) Inleiding
ii) Anti-Reductionisme en spookachtigheid
iii) Dualisme, intuïtie en vrije wil

Vorige dingen eerst. Wanneer het woord “spookachtig” wordt gebruikt om te verwijzen naar Roger Penrose’s wetenschappelijke en filosofische ideeën over bewustzijn, ben ik niet overdreven kritisch of zelfs helemaal niet kritisch. Dat klinkt in eerste instantie misschien tegenstrijdig. Maar ik gebruik het woord “spookachtig” gewoon omdat het zo handig is. Als ik volledig kritisch zou zijn over Penrose’s wetenschappelijke opvattingen over bewustzijn, zou ik waarschijnlijk het favoriete woord van de Rationele Wiki gebruiken – “woo” (d.w.z. pseudo-wetenschap); of een equivalent daarvan. Hoe dan ook, één uitdrukking, “spookachtige actie op afstand”, werd gemeengoed in de 20e eeuw en dat gaat over een wetenschappelijk fenomeen dat zo ongeveer alle wetenschappers aanvaarden.

Dus ik denk niet dat Penrose’s werk over bewustzijn woo/pseudowetenschap is. Zeker niet. Dat gezegd hebbende, heb ik er wel problemen mee, zoals we zullen zien.

*****************************

Het voor de hand liggende om over Roger Penrose te zeggen – in deze context – is dat hij noch een neurowetenschapper noch een (beroeps)filosoof is: hij is een (wiskundig) natuurkundige en een wiskundige. In bepaalde opzichten is dat een nadeel. In andere opzichten zal het een voordeel zijn. In ieder geval is het niet verwonderlijk dat Penrose heeft samengewerkt met de anesthesioloog Stuart Hameroff.

Als zelf niet-wetenschapper is het moeilijk om een veilige ingang te vinden in de wetenschappelijke standpunten van Penrose. Anderzijds zijn niet alle standpunten van Penrose zelf wetenschappelijk. Sommige zijn filosofisch; andere zijn afgeleid van (zuivere) wiskunde. Toch kan men niet zeggen dat alleen deskundigen iets constructiefs te zeggen kunnen hebben over de bevindingen van de neurowetenschap, omdat Penrose zelf – zoals zojuist gezegd – geen neurowetenschapper is. En dat niet alleen: veel neurowetenschappers zijn zelf wellicht filosofisch, conceptueel of argumentatief analfabeet. En dat kan een van de redenen zijn waarom er soms een gebrek aan vooruitgang is in “bewustzijnsstudies”.

Ik noemde Penrose’s niet-wetenschappelijke positie en het is vreemd hoeveel gebieden buiten de wetenschap (of in ieder geval buiten de natuurkunde) Penrose’s positie over bewustzijn hebben gemotiveerd.

Zo hebben we bijvoorbeeld zijn belangstelling voor een “Platonische werkelijkheid”, “wiskundig inzicht” (of “intuïtie”) en creativiteit in het algemeen; en ook voor Kurt Gödel’s onvolledigheidstheorema. Al deze dingen kunnen aantoonbaar worden gezien als dingen die het bewustzijn buiten het domein van de fysica brengen en daarmee buiten de wetenschap zelf. Toch zou Penrose zelf dit aspect van zijn werk niet benadrukken. Hij is immers een toegewijd en opmerkelijk natuurkundige en wiskundige.

Technisch gezien is Penrose’s belangrijkste motivatie dat er elementen van de hersenen – en dus van het bewustzijn – zijn die niet algoritmisch en niet berekenbaar zijn. Op het eerste gezicht kan men zich afvragen wat het sterke verband is tussen niet-rekenbaarheid en bewustzijn.

Marvin Minsky heeft één aspect van Roger Penrose’s (mogelijk) spookachtige bewustzijnswetenschap grafisch weergegeven: zijn anti-reductionisme. Minsky zegt dat Penrose “in hoofdstuk na hoofdstuk probeert aan te tonen dat het menselijk denken op geen enkel bekend wetenschappelijk principe kan worden gebaseerd”. Bovendien koppelt Minsky Penrose’s spookachtigheid aan zijn zoektocht naar “nieuwe basisprincipes”. Hij vervolgt met te zeggen dat

“men die zoektocht te ver kan voeren door alleen maar naar nieuwe basisprincipes te zoeken in plaats van het echte detail aan te vallen”.

Ten slotte zegt Minsky dat “dit is wat ik zie in Penrose’s zoektocht naar een nieuw basisprincipe van de fysica dat het bewustzijn zal verklaren”. (Dit is precies wat de filosoof David Chalmers ook doet; hoewel zijn (mogelijke) Eerste Beginselen zeker niet dezelfde zijn als die van Penrose.)

Zou de positie van Roger Penrose dus volledig gemotiveerd kunnen zijn door wetenschappelijk anti-reductionisme? Doctor Susan Blackmore denkt zeker dat dit een belangrijke motivatie is. Of dat doet althans de programmamaker in het volgende citaat. Zij schrijft:

“Eindelijk kwamen ze bij het bewustzijn. Met slimme computergraphics en Horizonsiaanse hype legden ze uit dat dappere wetenschappers, tegen de reductionistische stroom in, nu de kracht van de geest kunnen verklaren om de dood te ontstijgen. Het komt allemaal neer op kwantumcoherentie in de microtubuli. En om ervoor te zorgen dat de kijker weet dat dit ‘echte wetenschap’ is, verklaarde de zware voice-over: “Hun theorie is gebaseerd op een gevestigde wetenschap; de wetten van de algemene relativiteit, zoals ontdekt door Einstein…”…”

Zeker, Blackmore heeft het hier over ‘bijna-dood ervaringen’ (NDE’s). Maar degenen die hierin geloven – of in ieder geval een aantal van hen – hebben hun heil gevonden in “kwantumcoherentie in de microtubuli”. Klinkt dat niet erg wetenschappelijk? Natuurlijk moeten we nu weten wat kwantumcoherentie is. (Of is het echt een kwestie van moeten weten of de gelovigen in BDE’s eigenlijk wel enig idee hebben van wat kwantumcoherentie is?)

Natuurlijk kan Penrose en Stuart Hameroff niet persoonlijk worden verweten dat spook-liefhebbers hun werk citeren. Maar een psycholoog of filosoof kan ons vertellen dat deze twee kerels – beiden wetenschappers – door zeer vergelijkbare dingen worden gemotiveerd. Tenslotte heeft Hameroff zelf gesproken over BDE’s.

Hameroff heeft met name gezegd dat wanneer de hersenen sterven (of stoppen met functioneren), de informatie binnen de microtubuli van die hersenen in leven blijft (als het ware) of intact blijft. Bovendien lekt de informatie van de microtubuli uit in de wereld (of, nou ja, in het universum). En dat niet alleen: deze microtubulaire informatie blijft intact en aan elkaar gebonden door de kracht van de kwantumcoherentie.

Hameroff gaat nog verder.

Hij heeft verklaard dat dit verschijnsel verklaart waarom de proefpersoon kan ervaren – zien? – dat hij boven zijn eigen lichaam zweeft. Dat wil zeggen, Hameroff lijkt bijna-dood ervaringen te onderschrijven. Maar zelfs als “informatie” (P.M.S. Hacker zou een velddag hebben met dit woord – zie hier) zou uitlekken in het universum, hoe zou dat het geval maken dat het lichaam dat erboven zweeft ook een lichaam heeft en zintuiglijke ervaringen? Microtubulaire informatie in de lucht maakt nog geen fysiek persoon. En zonder een fysiek lichaam zijn er geen zintuiglijke ervaringen of wat dan ook. Dit is dus net zoiets als beweren dat als je de computer uitzet en dan zo gewelddadig in elkaar slaat dat de materiële structuur tot stof uiteenvalt, de “informatie” binnenin nog steeds intact zou zijn en gewoon in de lucht erboven zou zweven. Met andere woorden, de ziel van de computer zou nog steeds bestaan. Tenzij Hameroff ons gewoon vertelt over wat hij denkt dat mensen zich voorstellen (of hallucineren) als ze een BDE hebben. Maar als dat zo is, waarom dan al dat gedoe over microtubulaire informatie die in de lucht of zelfs in het heelal lekt?

Deze spookachtige anti-reductionistische motivatie wordt verder toegelicht door de filosofe en materialiste Patricia Churchland en ook door de filosoof Rick Grush. Volgens Blackmore,

“suggereren zij dat dit komt omdat sommige mensen het idee om het bewustzijn te verklaren aan de hand van neuronale activiteit op de een of andere manier vernederend of beangstigend vinden, terwijl het ‘verklaren’ aan de hand van kwantumeffecten iets van het mysterie behoudt”.

Churchland is nog afwijzender als ze zegt (geciteerd door Blackmore):

“Kwantumcoherentie in de microtubuli is ongeveer even krachtig als elfenstof in de synapsen.”

Om het filosofischer en eenvoudiger te stellen: het standpunt van Penrose en Hameroff lijkt een verdediging te zijn van het traditionele dualisme. Of, op zijn minst, het geloof in BDE’s vormt zeker een ondersteuning van het traditionele dualisme. En, zoals we zojuist gezien hebben, heeft Hameroff de BDE’s verdedigd.

Dualisme, intuïtie en vrije wil

Traditioneel filosofisch dualisme is zojuist genoemd. Ook hier kunnen we Hameroff en Penrose in verband brengen met de zorgen (of obsessies) van de traditionele filosofie. Dat wil zeggen, Hameroff laat doorschemeren dat zijn en Penrose’s standpunten de traditionele problemen van de vrije wil, “het unitaire zelfbesef” en de bron en aard van intuïtie/inzicht kunnen oplossen. Meer specifiek kunnen veel van deze filosofische raadsels worden verklaard door de kwantumcoherentie in de microtubuli. In termen van eenvoudige voorbeelden die ook verband houden met de kwantummechanica, is de vrije wil het gevolg van kwantumonbepaaldheid; non-lokaliteit is verantwoordelijk voor “de eenheid van het bewustzijn”; en niet-algoritmische verwerking is het kind van “kwantumsuperpositie”.

In de technische termen van de wisselwerking tussen geest en hersenen, en als gevolg van de aanvaarding van het geest-lichaam dualisme, kunnen de hersenen en de geest wederzijds betrokken zijn bij kwantum “verstrengeling” die “niet-lokaal” is. Dus, simpel gezegd, kunnen we hersen-naar-brein oorzakelijkheid hebben. Hoewel dit natuurlijk zou afhangen van het feit dat de geest niet de hersenen is of zelfs niet fysisch (in strikte of zelfs niet-strikte zin). Dit zou zowel het verstand als de hersenen in hetzelfde holistische pakket plaatsen en dat zou ons allen helpen om zo ongeveer alles uit te leggen.

Een ander voorbeeld van Penrose die verder gaat dan wetenschap/neurowetenschap is zijn vertrouwen op de onvolledigheidsstellingen van Kurt Gödel. Deze laten hem zien dat de hersenen datgene kunnen (of zouden kunnen) doen wat geen enkele computer kan doen. Daaruit concludeert Penrose dat het bewustzijn mogelijk niet-algoritmisch is. En, als verder gevolg, zal het zo zijn dat de hersenen en het bewustzijn niet kunnen worden verantwoord in termen van een Turing-machine-computer. En als dit het geval zou zijn, zou Penrose ook verder gaan dan Kunstmatige Intelligentie en misschien wel verder dan alle fysicalistische noties van geest en bewustzijn.

Nu de vrije wil.

Zoals vele filosofische commentatoren over de vrije wil hebben verklaard, hoe zou kwantumwillekeurigheid ons een vrije wil kunnen geven? (Dat is een vraag van die filosofen die de woorden “vrije wil” in de eerste plaats accepteren.) Inderdaad, hoe zou het ons enige vorm van coherent bewustzijn of cognitieve activiteit kunnen geven? Dat gezegd hebbende, het is niet zo (of niet noodzakelijk zo) dat het feit dat iets niet-algoritmisch (of niet-verwerkbaar) is, ook betekent dat het willekeurig van aard is. Penrose bijvoorbeeld brengt zijn eigen versie van “toestandsreductie” niet in overeenstemming met willekeurigheid.

Ondanks zijn poging om Penrose’s positie te redden van beschuldigingen van willekeurigheid, kan zijn “objectieve toestandsreductie” nog steeds verklaard worden in termen van stochastische processen. Dergelijke processen zouden ook indeterministisch zijn, evenals probabilistisch. Maar geeft het stochastische, indeterministische of probabilistische ons iets beters dan (pure) willekeurigheid als het gaat om de hersenen, de geest en het bewustzijn? De vrije wil, bijvoorbeeld, kan toch geen van deze dingen zijn. (Hoewel dat zou afhangen van definities en een heleboel andere dingen.) En hoe zou het met het bewustzijn – en met cognitieve activiteit in het algemeen – gesteld zijn als het gaat om stochastische, indeterministische of probabilistische processen? Desalniettemin doen computers het goed met deze dingen. Dat wil zeggen, indeterministische, probabilistische of stochastische processen kunnen in computers worden geïmplementeerd. Met andere woorden, dergelijke processen zijn berekenbaar. Dat moet dus ook betekenen dat ze ook in hersenen te vinden zijn. Maar geeft dat automatisch antwoord op de vraag of deze vreemde dingen ons al dan niet een vrije wil, systematische cognitieve activiteit en bewustzijn kunnen geven; evenals de (fenomenologische) eenheid van bewustzijn en het zelf?

**************************************

Note

1 Het Harde Bewustzijnsprobleem (om in Germaanse hoofdletters te spreken) wordt niet beantwoord door iets wat Roger Penrose te zeggen heeft. Althans, dat is vaak de beschuldiging. Wat Penrose ook te zeggen heeft over microtubuli, intuïtie en kwantum dit, dat en dat, niets daarvan zal ons vertellen waarom we subjectieve ervaring hebben; of waarom de ervaring van een rode roos is zoals ze is.

Kwantummechanica mag dan de kern zijn van de aard van het bewustzijn; maar het geeft (nog) geen antwoord op de moeilijke vraag. Het vertelt ons niet waarom kwantum x aanleiding geeft tot niet-kwantum ervaring y of waarom ervaring y voelt zoals het voelt.

In termen van subjectieve ervaring verklaart Penrose’s kwantumbedrijf ons ook niet waarom we “het unitaire gevoel van zelf” ervaren. Een filosoof als Daniel Dennett – en ik ben geneigd het met hem eens te zijn – zou zeggen dat we eigenlijk geen ervaring hebben van het eenheidsgevoel van het zelf… Dat gezegd hebbende, zijn deze moeilijke vragen misschien wel helemaal onzin.