Volgens sommige archeologen heeft Guatemala de oudste geregistreerde menselijke geschiedenis in Midden-Amerika, met bewijzen van menselijk bestaan die teruggaan tot 18.000 voor Christus. Of er zo lang geleden al mensen in Guatemala waren, is omstreden. Algemeen wordt aangenomen dat de mens ongeveer 12.000 jaar geleden door de regio trok, toen hij naar het zuiden van Zuid-Amerika trok.

Wat zeker waar is, is dat rond 3.500 v. Chr. landbouw naar Guatemala was gekomen, en dat jagers/verzamelaars nu boeren waren. Met de landbouw kwamen dorpen en steden. Geleidelijk aan vormden inheemse mensen in het gebied dat bekend staat als Guatemala, en ook in de Yucatan in Mexico, en in Belize, steden.

De Olmec beschaving kwam uit Mexico en was in Guatemala vanaf ongeveer 1.500 v. Chr. De Maya-cultuur nam uiteindelijk de overhand in de regio. De Preklassieke Periode liep van ongeveer 2000 voor Christus tot 250 voor Christus, en de steden La Mirador en Tikal werden in deze tijd gesticht.

Van 250 na Christus tot 900 na Christus zaten de Maya’s in hun Klassieke Periode, en heel Guatemala stond onder hun invloed. De regio bestond uit vele stadstaten, die complexe allianties met elkaar sloten. In deze tijd werden enorme tempels gebouwd en de bevolking van de steden bedroeg vaak meer dan 100.000 mensen.

Omstreeks 900 na Chr. was het Mayarijk ineengestort. Niemand weet precies wat er gebeurde, maar de steden werden verlaten toen de Maya’s Guatemala verlieten en noordwaarts gingen naar Mexico. De overgeblevenen keerden terug naar het platteland om als boeren hun brood te verdienen.

Het eerste contact tussen de afstammelingen van het Maya-rijk en Europeanen vond plaats in 1511 toen een Spaans schip verging voor de kust van de Yucatan. In 1519 begonnen enkele verkenningsexpedities in wat nu Guatemala is.

In 1523 werd Pedro de Alvarado, een lid van de groep van Hernán Cortés die Mexico veroverde, erop uitgestuurd om het gebied onder Mexico te veroveren dat nu bekend staat als Guatemala. Het was zeker geen gemakkelijke verovering. Het grootste deel van de Maya-bevolking leefde in de hooglanden (en dat doen ze nog steeds), en ze waren geen doetje. Het kostte de Spanjaarden meer dan tien jaar om een slopende guerrillaoorlog uit te vechten en de overhand te krijgen.

In 1540 had de Spaanse Kroon officieel de heerschappij over het gebied en Guatemala maakte deel uit van Nieuw-Spanje, een groep soevereine gebieden die vanuit Mexico-Stad werden bestuurd. De kapitein-generaal van Guatemala, die opereerde vanuit Antigua, Guatemala, genoot echter aanzienlijke vrijheid in de manier waarop het lokale zaken bestuurde.

Deze regeling werkte goed genoeg tot het einde van de koloniale periode, toen Guatemala rusteloos begon te worden voor volledige vrijheid. Het land verklaarde zich onafhankelijk van Spanje op 15 september 1821, slechts drie weken nadat buurland Mexico de vrijheid had veroverd.

De Guatemalteekse kolonisten merkten de pas ontdekte stabiliteit van Mexico onder heerser Agustín de Iturbide op, en stemden ermee in hun regio bij Mexico in te lijven. Iturbide viel echter uit de macht in 1823, wat Guatemala het duwtje in de rug gaf dat het nodig had om totale onafhankelijkheid uit te roepen.

Het nieuwe onafhankelijke land besloot zich aan te sluiten bij wat bekend werd als de Centraal-Amerikaanse Federatie, die de landen Nicaragua, Costa Rica, El Salvador en Honduras omvatte.

De unie had te maken met constante politieke onrust, zo’n beetje vanaf de dag dat het werd opgericht. De vijf regio’s hadden elk hun eigen wensen, en tegen 1838 was de federatie volledig ontbonden. Elke regio begon zichzelf te besturen als onafhankelijke naties.

Guatemala is sinds die tijd geplaagd door voortdurende spanningen tussen de liberale en conservatieve facties binnen het land. Kort na het verkrijgen van de onafhankelijkheid kwam Rafael Carrera, de eerste conservatieve dictator, aan de macht. Carrera voerde regerings- en sociale praktijken in die deden denken aan de koloniale periode, zoals het bevoordelen van de kerk en de landadel.

Na een soort politieke pauze die volgde op de dood van Carrera in 1865, kwam een nieuwe dictator, Justo Rufino Barrios, aan de macht. Barrios was een overtuigde liberaal in vergelijking met Carrera, en hij ontmantelde onmiddellijk de verouderde sociale structuur die Carrera had hersteld. Barrios scheidde ook kerk en staat, seculariseerde het onderwijs en opende de economie van de natie voor buitenlandse investeringen, daarom verdiende hij de titel “de Hervormer”. Het is in deze periode dat de moderne politieke en sociale structuren van Guatemala werkelijk vorm begonnen te krijgen.

De volgende belangrijke dictator in de politieke geschiedenis van Guatemala is Jorge Ubico, een generaal die in 1931 aan de macht kwam. Ubico werd door andere dictators in de wereld geïnspireerd om wat men een “politiestaat” zou noemen, te leiden, waarbij de vrijheden van pers en meningsuiting werden beperkt. Ubico regeerde op deze manier tot 1944, toen demonstranten hem dwongen af te treden en het land te ontvluchten in wat de belangrijkste revolutie van Guatemala zou worden.

De opstand die plaatsvond na Ubico’s vertrek resulteerde in de eerste echt democratische presidentsverkiezingen van het land en de invoering van een democratische grondwet. Juan José Arévalo, een universitair docent, werd de nieuwe president met 85% van de stemmen voor. Arévalo voerde een aantal broodnodige hervormingen door in het onderwijs en de gezondheidszorg van het land.

In 1951 kwam Arévalo’s opvolger, Jacobo Arbenz, aan de macht. Hij ging door met Arévalo’s stijl van het opleggen van liberale hervormingen, waaronder een zwaar landhervormingsbeleid. Arbenz eiste dat al het ongebruikte land van het land zou worden herverdeeld onder de boeren.

Veel van dit ongebruikte land behoorde toe aan de United Fruit Company, een Amerikaans bedrijf dat de tropische vruchten verhandelde en verkocht die in verschillende Midden-Amerikaanse landen werden verbouwd. Hoewel de Guatemalteekse regering beloofde het bedrijf een (kleine) vergoeding te geven, was de United Fruit Company Guatemala’s grootste werkgever, en de plotselinge onteigening maakte de hoge pieten van het bedrijf in Washington boos.

Dus besloot Amerika in te grijpen. Ze regelden dat de CIA in het geheim een leger van Guatemalteekse bannelingen in Honduras trainde. Onder leiding van Carlos Castillo Armas, viel het kleine leger Guatemala binnen via Honduras in 1954. Het Guatemalteekse leger leverde niet veel strijd, en Arbenz ontsnapte naar Mexico terwijl Armas aan de macht kwam.

Armas introduceerde een conservatief regime in het land, dat lange tijd was geregeerd door een reeks liberalen, en draaide daarmee bijna alle hervormingen terug die sinds 1944 waren ingevoerd. Hoewel Armas drie jaar later werd vermoord, zag Guatemala zichzelf terugkeren naar een land van geweld en onrust.

Tijdens de jaren ’60 en ’70 was Guatemala onderworpen aan een reeks wrede militaire regimes. Linkse tegenstanders bestreden elk regime samen met de al lang onderdrukte inheemse bevolking, waardoor wat uiteindelijk de langste guerrillaoorlog van Latijns-Amerika werd.

In 1982 verenigden de vier grootste guerrillagroepen zich tot de URNG of de Guatemalteekse Nationale Revolutionaire Eenheid. De wrede burgeroorlog bleef echter voortduren, waardoor de Verenigde Staten alle militaire hulp aan het land stopzetten.

Deze actie resulteerde in een terugkeer van een schijn van vrede in het land, met de verkiezing van burgerpresident Vinicio Cerezo. De burgers hoopten dat Cerezo de man zou zijn die eindelijk een einde zou maken aan de gevechten, maar zijn ambtstermijn eindigde met nog steeds oplaaiend geweld in verschillende delen van het land.

De echte vrede kwam pas in Guatemala toen Álvaro Arzú in 1996 aan de macht kwam. Arzú onderhandelde met de vier guerrillagroeperingen die samen de URNG vormden, totdat een vredesverdrag werd ondertekend. Het akkoord, dat bekend staat als de Vredesakkoorden, erkent alle mensenrechtenschendingen begaan door de militaire regimes tijdens de 36 jaar durende burgeroorlog, en voorziet ook in bepalingen voor het aanpakken van ontbrekende sociale basisvoorzieningen in het land.

Vele van deze bepalingen zijn tot op de dag van vandaag niet nagekomen, en Guatemala worstelt nog steeds om de vrede te bewaren die het min of meer heeft genoten sinds het einde van de burgeroorlog. Guatemala blijft een ongelooflijk arm land waarvan de economie hoofdzakelijk afhankelijk is van de landbouw. Guatemala ontwikkelt zich echter langzaam maar zeker tot een moderne samenleving, met een verbetering van de alfabetiseringsgraad en pogingen om het toerisme in het land te doen toenemen.