Het Erechtheion (of Erechtheum) is een oude Griekse tempel gebouwd op de acropolis van Athene tussen 421 en 406 v. Chr. in de Gouden Eeuw van de stad om het oude houten cultusbeeld van Athena te huisvesten en in het algemeen de grote stad op het hoogtepunt van haar macht en invloed te verheerlijken. Het Erechtheion heeft een bewogen geschiedenis van misbruik en verwaarlozing achter de rug, maar met zijn prominente positie boven de stad en het voorportaal van zes kariatiden, blijft het een van de meest kenmerkende gebouwen uit de oudheid.

Naam & Functie

Het project ter vervanging van de beschadigde gebouwen van de acropolis na de Perzische aanval op de stad in 480 v. Chr. werd in 447 v. Chr. begonnen op instigatie van Pericles, onder toezicht van Pheidias, en gefinancierd met overschotten uit de oorlogskas van de Deliaanse Liga. Het resultaat zou het Parthenon en de nieuwe Propylaea op de Akropolis zelf zijn en een Odeion en de Tempel van Hephaistos. Het sluitstuk van het prachtige tempelcomplex op de acropolis was het Erechtheion, waarmee in 421 v. Chr. werd begonnen tijdens de zogenaamde Vrede van Nikias. Het project werd echter onderbroken door de hervatting van de vijandelijkheden tussen Athene en Sparta (de Siciliaanse expeditie), en de tempel werd pas in 406 BCE voltooid onder toezicht van de architect Philocles.

Het Erechtheion, genoemd naar de halfgod Erechtheus, de mythische Atheense koning, werd ontworpen als een geschikt bouwwerk om het oude houten cultusbeeld van Athena in onder te brengen, dat zijn religieuze betekenis behield ondanks de komst van het reusachtige chryselephantijnse beeld in het nabijgelegen Parthenon. Het gebouw had echter ook andere functies, met name als heiligdom voor andere, meer oude cultussen: voor Erechtheus, zijn broer Boutes – de Ploeger, Pandrosos, de mythische eerste Atheense koning Kekrops (of Cecrops) – half mens, half slang, en de goden Hephaistos en Poseidon.

Zoals de andere nieuwe gebouwen op de acropolis, werd het Erechtheion gebouwd van Pentelisch marmer dat afkomstig was van de nabijgelegen berg Pentelicus en gevierd werd om zijn zuivere witte uiterlijk en fijne korrel. Het bevat ook sporen van ijzer die in de loop der tijd zijn geoxideerd, waardoor het marmer een zachte honingkleur heeft gekregen, een kwaliteit die vooral bij zonsopgang en zonsondergang duidelijk naar voren komt.

Plan & Layout

De precieze oorspronkelijke plattegrond van het gebouw is moeilijk te reconstrueren door de veranderingen die er in de loop der eeuwen in zijn aangebracht. In ieder geval geeft het asymmetrische karakter van het gebouw ook een nogal verwarde architectonische assemblage in schril contrast met de precieze symmetrie van zijn buurman het Parthenon. De situatie wordt er niet beter op door de uitgesproken ongelijke helling van de funderingsrots; de vloer van het gebouw ligt aan de noordkant meer dan drie meter lager dan aan de oostkant. Over bepaalde elementen zijn de geleerden het echter eens. De cella meet ongeveer 22,22 m x 11,16 m en is verdeeld in vier kamers, waarvan de meest oostelijke en grootste kamer de diiepetes herbergde, het olijfhouten beeld van Athena Polias (van de stadstaat), gekleed in het speciaal geweven gewaad dat werd meegedragen in de Panatheense processie, die om de vier jaar in de stad werd gehouden. Voor het beeld stond een gouden lamp, ontworpen door Kallimachos, met een bronzen schoorsteen in de vorm van een palm en een lont van asbest die continu brandde. De heilige slang (oikouros ophis), waarvan werd aangenomen dat het een incarnatie van Erechtheus was, woonde in een van de westelijke kamers en fungeerde als beschermer van de stad. Hij werd goed verzorgd en regelmatig gevoed met honingkoeken.

Teken in op onze wekelijkse e-mail nieuwsbrief!

In de andere kamers van het gebouw bevonden zich diverse religieuze en historische parafernalia, zoals een houten beeld van Hermes, een stoel die gemaakt zou zijn door de grote architect Daedalus – hij van het Labyrint van Minos – en diverse relikwieën uit de Perzische oorlogen. Zes Ionische zuilen aan de oostelijke gevel (6,58 m hoog inclusief basement en kapiteel) vormen de hoofdingang (4,88 m x 2,42 m). Aan de noordzijde bevindt zich het voorportaal dat gewijd is aan Poseidon Erechtheus (een plaatselijke versie van de god) en waar de drietand werd geslagen die de zoutbron van de god (de Erechtische Zee) aftapte. Hier was ook een altaar en een voorhof gewijd aan Zeus Hypatos, omdat men geloofde dat dit ook de plaats was waar Zeus Erechtheus met een bliksemschicht neersloeg (als wraak voor het doden van Poseidons zoon Eumolpos), vandaar dat het plafond een diafragma heeft. Rond het voorplein staan nog zes Ionische zuilen (7,63 m hoog) die, net als de zuilen van het Parthenon, een entasis hebben, d.w.z. een dikkere basis die smaller wordt naarmate de zuil hoger staat, waardoor het lijkt alsof de zuilen kaarsrecht staan. Het portaal van de kariatiden bevindt zich aan de zuidkant.

Architectonische versiering

Het hele gebouw was oorspronkelijk omgeven door een 63 cm hoog Ionisch fries, maar dit is zo erg beschadigd dat het onmogelijk is om zelfs maar het algemene thema van het stuk te bepalen. Wat bekend is, is dat het uit marmer van Paros is gehouwen en op een donkerblauwe (of grijze) achtergrond van Eleusinisch marmer is aangebracht. Houten en pannen frontondaken beschermden de cella en de noordelijke portiek, terwijl de zuidelijke portiek van de kariatiden een plat dak had. In het zuidwesten van het gebouw stond de heilige olijfboom, een geschenk van Athena, waarvoor zij de beschermgodin van de stad werd.

De echte sterren van het Erechtheion zijn zonder twijfel de kariatiden of korai zoals zij bij de oude Grieken bekend stonden. De fijn gebeeldhouwde figuren zijn niet uniek voor het gebouw aangezien er andere voorbeelden bestaan in de architectuur van de Archaïsche periode, met name in schatkistgebouwen op heilige plaatsen zoals Delphi en Olympia. Hun nauwsluitende Dorische kleding (peplos en himation) en ingewikkeld gevlochten haar zijn zeer gedetailleerd weergegeven. Hun gedurfde houding en de stevige stand van het rechte been wekken de indruk dat ze moeiteloos het gewicht van het portaal en het dak kunnen dragen. Door het rechte been ontstaan er ook plooien in hun kleding die opmerkelijk lijken op de fluiten van een gewone Ionische zuil. Oorspronkelijk hieven de figuren met één hand hun gewaad licht op en hielden met de andere ondiepe plengoffers (phialai) vast. Dit kan een verwijzing zijn geweest naar het feit dat men geloofde dat het graf van de mythische koning Kekrops onder het gebouw lag, en misschien zijn de plengoffers die door de kariatiden worden gegoten een replica van de praktijk om plengoffers in de grond te gieten als een offer aan de doden. De kariatiden die nu op de acropolis staan zijn exacte kopieën; vijf van de originelen bevinden zich in het Acropolis Museum van Athene en de andere bevindt zich in het British Museum, Londen.

Laterere geschiedenis

Zoals vele klassieke gebouwen, heeft het Erechtheion een bewogen geschiedenis gekend. Slechts een tiental jaren na zijn voltooiing werd het door brand verwoest en in 395 v. Chr. hersteld. In de 6e eeuw werd het omgebouwd tot een christelijke kerk, de Franken maakten er een klein paleis van, en in ca. 1460 werd het Erechtheion gebruikt als harem voor het plezier van de Turkse gouverneur. In 1801 kreeg Lord Elgin toestemming van de Turkse autoriteiten om beeldhouw- en beeldhouwwerk dat hem beviel te verwijderen, en onder zijn buit bevond zich een van de kariatiden en een van de oostelijke zuilen. In 1833 begonnen echter systematische opgravingen op de acropolis, en van 1836 tot 1842 werd het Erechtheion gedeeltelijk gereconstrueerd. Verdere opgravingen en restauraties werden uitgevoerd in 1885 CE en gedurende de late 20ste eeuw CE.