Stairway to Heaven – Een cultuurgeschiedenis van de trap

De trap is bijna zo oud als de mensheid en helpt ons verticale afstanden te overbruggen. Van de oudheid tot vandaag heeft hij een krachtige culturele symboliek gekregen, die verder gaat dan zijn eenvoudige functionaliteit. Het is een religieus embleem, een statussymbool of – zoals in de film Joker (2019) – zelfs een trigger voor een wereldwijde internethype. In onze kleine cultuurgeschiedenis van de trap laten we u zien hoe zijn betekenissen in de loop der eeuwen zijn veranderd.

Oeroude tijden: hemel & aarde

Het idee om verticale afstanden met treden te overbruggen, dateert uit de vroege steentijd. Houtstamtrappen, d.w.z. in boomstammen uitgehouwen treden, hielpen de mens vanouds om bepaalde hoogten te beklimmen. Als esthetisch vormgevingselement werden trappen voor het eerst gebruikt in 10000 v. Chr. in Göbekli Tepe, een prehistorische site in Turkije, met zijn beroemde trapsgewijze tempeltorens. Dergelijke zogenaamde siggurats werden in die tijd een populaire vorm van architectuur. Volgens recente vondsten zou de bijbelse Toren van Babel van een dergelijke architectuur gebruik hebben gemaakt. De torens bevatten een tempel, die alleen toegankelijk was via een steile trap. Vanaf dat moment ontwikkelde de trap zich tot een symbool van de verbinding tussen hemel en aarde, als een topografische toegang tot het transcendente en oneindige. De steile en schijnbaar hemelwaarts uitstekende treden van de Maya-piramide in Chichén Itzá (Mexico) getuigen van deze krachtige symboliek. Naar boven lopen werd – in metaforische zin – beschouwd als een beklimming of een processieweg. Het zijn ook sociale, economische en politieke verschillen die door trappen konden worden gesymboliseerd. De trap was niet langer alleen maar een functioneel voorwerp, maar een dynamisch tekensysteem, waarvan de betekenis in de loop der tijden veranderde. Trappen werden in de loop van de oudheid een integraal onderdeel van het dagelijkse stadsbeeld. Vanwege hun symboliek werden ze vooral gebruikt voor heilige en representatieve gebouwen. Indrukwekkende bouwwerken zoals het theater van Delphi of het Colosseum in Rome werden gekenmerkt door hun ontelbare treden. De trappen werden niet alleen gebruikt als paden, maar ook als zitplaatsen voor het publiek. Een dergelijke populaire structuur is vandaag de dag nog steeds te vinden in onze voetbalstadions of concertarena’s. Het symbool van de trap als pad naar de hemel is ook nog steeds verankerd in onze populaire cultuur, zoals het liedje “Stairway to Heaven” van Led Zeppelin laat zien.

De Middeleeuwen: Functie

Tijdens de Middeleeuwen was het praktische doel van de trap om hoogten te overbruggen van belang. Er kwamen immers steeds meer koopmanshuizen met meerdere verdiepingen, waar de pakhuizen zich op de zolder bevonden. De trap was dus essentieel om goederen naar boven te vervoeren. Om aan de nieuwe eisen te voldoen, onderging de vorm van de trap enkele veranderingen. Wenteltrappen genoten grote populariteit, vooral in ronde kasteeltorens. Door de gebogen constructie kon vuur zich in de trap niet zo snel verspreiden. Bovendien gaf het de kasteelheer een aanzienlijk voordeel bij gevechten van dichtbij. In de middeleeuwen waren wenteltrappen met de klok mee gebogen, zodat de indringende tegenstander zijn zwaard niet zo goed van bovenaf kon treffen als de kasteelheer.

Barok & Moderne tijd: Representatie

Waar in de Middeleeuwen de functionaliteit van de trap werd gewaardeerd, werd zijn krachtige symboliek in de Barok belangrijk. Hij werd gebruikt als decoratief en representatief element in kastelen en openbare gebouwen. Hij werd verondersteld een beeld te geven van de sociale orde. Hoe pompeuzer en weelderiger de trap, des te hoger de sociale rang van de eigenaar. Een indrukwekkend voorbeeld is de trap van Balthasar Neumann in de Residenz van Würzburg. Het plafond is bedekt met een fresco van de Venetiaanse kunstenaar Giambattista Tiepolo, dat in 1753 het grootste fresco was dat ooit werd geschilderd. Voor de middenklasse en de kooplieden werd de trap in de loop van de 17e eeuw een economisch statussymbool: Nederland voerde bijvoorbeeld een trapbelasting in, die moest worden betaald naar gelang van het aantal treden voor iemands toegangsdeur. Rijke kooplieden bouwden daarom huizen met extra hoge trappen, om zo hun rijkdom te tonen. De trap werd een voorwerp van zelfverheerlijking voor de rijken. Volgens de Amerikaanse socioloog Thorstein Veblen is zo’n “conspicuous consumption” een verschijnsel, dat laat zien hoe mensen zichzelf definiëren in relatie tot hun consumptiegoederen. Hoe de eenvoudige uitvinding van de trap werd veranderd om aan de eisen van hun tijd te voldoen, is ook te zien aan de trappen van de 20e eeuw. Het Guggenheim Museum in New York van Frank Lloyd Wright is radicaal vernieuwend: In plaats van verdiepingen strekt zich een hellinggalerij uit van de grond tot de top in een doorlopende spiraal. In de popcultuur wordt gezinspeeld op de wereldvreemdheid van het museum: in de fantasy-komedie Men in Black (Link: https://www.youtube.com/watch?v=icErgB_ZmFM) wordt het museum als filmdecor gebruikt.

De trap in de film

De trap heeft inderdaad de filmische verbeelding geprikkeld: Een van de beroemdste scènes uit de filmgeschiedenis speelt zich af op een trap. In Sergej Eisensteins Slagschip Potemkin (1925) rolt een kinderwagen met een jong kind onder geweervuur de treden van de trap in Odessa af, terwijl een menigte in paniek op de vlucht is voor de soldaten (Link https://vimeo.com/146153280 ). Beelden van chaos met moordende soldaten en bloedende gezichten worden als een montage gemaakt. De trap wordt hier getoond als een decor van geweld en symboliseert de afdaling in de dood. In de film wordt de trap ook vaak getoond als een plaats van ontmoetingen. Zo ontmoeten Kate en Jack elkaar in Titanic (1998) op de treden van de indrukwekkende trap in de eetzaal. Het is ook een statussymbool dat verwijst naar de klasseverschillen van beide passagiers. Bovendien staan trappen in films vaak symbool voor de psyche van de hoofdrolspelers. De megalomanie van Charles Foster Kane in Citizen Kane (1942) wordt weerspiegeld door de oversized trap in zijn foyer. Alfred Hitchcock gebruikt de trap in Vertigo (1958) om het gelijknamige gevoel van duizeligheid te demonstreren.

Joker (2019) en de trap in de Bronx

Een trap heeft de afgelopen vier weken voor ophef gezorgd: De trap in de nieuwe verfilming van Joker (2019) is veranderd in een cultobject en bedevaartsoord. In een filmscène danst hoofdrolspeler Arthur Fleck (Joaquin Phoenix) in volledige Joker-uitrusting de trap af en viert zijn transformatie tot Joker (Link naar de scène in de officiële trailer:https://www.youtube.com/watch?v=k1z-45O-ZHQ). De trap symboliseert hier de psyche van de hoofdrolspeler. Het beschrijft zijn weg als buitenstaander, als de ander van de burgerlijke maatschappij, die zijn marginaliteit probeert te compenseren met geweld. De trap kan ook symbool staan voor zijn afdaling in de onderwereld van de misdaad, zijn weg om een waanzinnige moordenaar te worden. Hij wordt opgevoerd volgens zijn naam grappenmaker tussen tragische held en komische grappenmaker. De filmscène vond duizenden enthousiaste imitators. Op Instagram posten fans hun eigen dansnummer op de trappen waar de film in New York is opgenomen, onder de hashtag #jokerstairs.