Als je veel tijd doorbrengt met paarden, kom je vroeg of laat dimethylsulfoxide (DMSO) tegen. Deze prikkelende, stroperige vloeistof wordt immers gebruikt voor de behandeling van diverse gezondheidsproblemen bij paarden, variërend van orthopedische ontstekingen tot neurologische letsels.

Toch is de weg die DMSO aflegt naar acceptatie in de veterinaire paardenzorg veel omwegender geweest dan die van de meeste therapeutische stoffen. Om te beginnen werd het niet ontwikkeld in een farmaceutisch laboratorium, maar uit het industriële afval van de papierproductie. Aanvankelijk werd het beschouwd als een potentieel wondermiddel: “Mijn eerste ervaringen met DMSO waren in de jaren ’60,” zegt Barney Fleming, DVM, uit Custer, South Dakota. “In die tijd werd het beschouwd als iets magisch en iedereen wilde er zijn vinger in steken.” Maar binnen een paar jaar stopte het gebruik van DMSO volledig, als gevolg van bezorgdheid over de veiligheid. In de decennia daarna, vooral nadat het in 1970 werd goedgekeurd voor gebruik bij paarden, heeft DMSO geleidelijk een hernieuwde acceptatie gekregen.

“DMSO is niet zomaar een medicijn; we kijken naar een heel nieuw therapeutisch principe,” zegt Stanley W. Jacob, MD, van de medische school van de Oregon Health and Science University, die de eerste in de Verenigde Staten was die het medische potentieel van DMSO onderzocht. “Een medicijn behandelt een bepaalde ziekte. Een therapeutisch principe is een nieuwe methode om ziekten in het algemeen te behandelen.”

Met andere woorden, DMSO heeft niet alleen specifieke effecten op het lichaam; zijn acties kunnen ook andere behandelingen helpen beter te werken. “DMSO is een voordelige therapie, en veel mensen die het in de loop der jaren hebben gebruikt, zweren erbij en vinden dat het een grote hulp is bij veel medische aandoeningen,” zegt Fleming.

DMSO is echter een krachtig middel dat met zorg moet worden gebruikt. “DMSO is een relatief veilig product als het goed wordt toegepast, maar het kan schadelijk zijn als het verkeerd wordt gebruikt,” zegt David McCarroll, DVM, DACVIM, van Interstate Equine Services in Goldsby, Oklahoma. “Het beste is om het te gebruiken onder leiding van uw dierenarts.”

Oplosmiddel naar oplossingen

DMSO’s opmerkelijke veelzijdigheid als therapeutisch middel komt van zijn moleculaire structuur, die het in staat stelt om op ongebruikelijke manieren met water te interageren. “DMSO is letterlijk het alter ego van water,” zei Jacob in een lezing voor het American College for Advancement in Medicine in 1980. Omdat DMSO- en watermoleculen vergelijkbaar zijn qua vorm, grootte en polariteit, delen zij drie belangrijke eigenschappen:

• DMSO en water vermengen zich extreem goed met elkaar, bij alle concentraties. “De binding tussen DMSO en water is 1,3 keer sterker dan de binding tussen water en water,” zei Jacob in zijn lezing in 1980.
• Water heeft twee en DMSO heeft zes waterstofatomen die als magneten werken om grote hoeveelheden complexe organische moleculen op te lossen en “vast te houden” zonder ermee te binden of hun structuur te veranderen.
• In het lichaam kan DMSO net zo gemakkelijk door celmembranen als water, zonder de weefsels te beschadigen, en het kan watermoleculen vervangen in veel lichaamsvloeistoffen. En omdat DMSO zo gemakkelijk andere moleculen oplost, kan het deze ook met zich meedragen door de celmembranen. “DMSO verandert de doorlaatbaarheid van het celmembraan,” zegt Jacob. “Het gaat door de membranen heen en vervangt water, zodat het stoffen door de cellen trekt die er normaal gesproken niet doorheen zouden gaan. Dit is het basismechanisme van zijn werking.”

Een aanwijzing voor deze werking ligt in die duidelijke smaak die DMSO in je mond veroorzaakt nadat het je huid heeft aangeraakt: “Wanneer het plaatselijk of via een infuus wordt aangebracht, komt DMSO snel in het bloed terecht en wordt het via de longen uitgescheiden, waardoor de adem een knoflookgeur of een gebrande amandelgeur krijgt,” zegt McCarroll. “Mensen moeten zich hiervan bewust zijn als ze het gebruiken, zodat ze niet verrast worden.”

Deze eigenschappen, samen met een paar andere, verklaren de manieren waarop DMSO momenteel in de diergeneeskunde wordt gebruikt.

Anti-inflammatoire werking

Bij paarden wordt DMSO aangebracht als een topische gel of in vloeibare vorm intraveneus of via een nasogastrische buis toegediend. Het wordt geclassificeerd als een niet-steroïdaal anti-inflammatoir geneesmiddel (NSAID) omdat het antioxiderende eigenschappen heeft die het ontstekingsproces kunnen onderbreken. DMSO bindt zich gemakkelijk met hydroxide (OH) en andere “vrije radicalen,” dat zijn zuurstofverbindingen die gezonde cellen kunnen beschadigen of vernietigen. Vrije radicalen zijn vaak een bijproduct van ontstekingen, en als ze zich opstapelen kunnen ze meer zwelling en ontsteking stimuleren, wat nog meer vrije radicalen produceert. Studies hebben aangetoond dat DMSO een krachtige vrije radicaalvanger is, en de destructieve cascade van ontstekingsschade aan gezond weefsel kan vertragen of stoppen.

DMSO-gel wordt soms plaatselijk aangebracht om zwelling en ontsteking te verminderen die gepaard gaan met gespannen spieren en zachte weefselverwondingen. Omdat de chemische stof hygroscopisch is – wat betekent dat het watermoleculen aantrekt en zich eraan bindt – trekt het overtollige vloeistoffen uit de weefsels. “Het is een geweldig zweetmiddel voor gezwollen benen omdat het oedeem vermindert,” zegt Fleming, die DMSO vaak gebruikt in zijn werk met endurance paarden. Vloeibare DMSO-injecties kunnen ook worden gebruikt om gebogen pezen en andere verwondingen van dichte weefsels te behandelen die moeilijk te bereiken zijn met andere geneesmiddelen.

Daarnaast wordt DMSO ook vaak oraal of intraveneus toegediend in de vroege stadia van hoefbevangenheid om de ontsteking in de zachte weefsels van de hoeven te stoppen. “De toxische effecten die plaatsvinden in de voeten van het paard kunnen aanzienlijk worden verlicht door het toedienen van een 10% oplossing van DMSO, door het toe te voegen aan de IV-vloeistoffen,” zegt Fleming. “Het verbetert de eliminatie van de toxines en vermindert de schadelijke veranderingen die plaatsvinden in de voet.”

Ten slotte wordt DMSO soms voorgeschreven om hersen- of ruggengraatontsteking te behandelen die geassocieerd wordt met trauma, zuurstoftekort of ziekten zoals West Nile encefalitis of equine protozoale myeloencefalitis (EPM). “DMSO doet twee dingen: het vermindert ontstekingen en omdat het hydrofiel is, onttrekt het ook vocht aan de weefsels, waardoor oedeem en zwelling in de hersenvliezen of het ruggenmerg, of andere weefsels, afnemen,” zegt Marlin C. Baker, DVM, van Alpha Equine Breeding Center in Granbury, Texas.

Wat kan DMSO nog meer doen

DMSO heeft ook veelomvattende toepassingen die verder gaan dan het bestrijden van ontstekingen:

Versterking van de werking van geneesmiddelen. Wanneer DMSO de huid en andere membranen binnendringt, kan het gemakkelijk vele soorten complexe moleculen met zich meedragen – en dat vermogen wordt vaak aangewend om andere geneesmiddelen dieper in de beoogde weefsels te helpen dragen. “Voor de behandeling van spierpijn voegen we DMSO toe aan dexamethason of prednisolon of een ander geneesmiddel dat we als ontstekingsremmer in de weefsels willen krijgen,” zegt Fleming. “Als je die medicijnen over de huid wrijft, werken ze alleen plaatselijk, maar als je er DMSO aan toevoegt, gaan ze de weefsels in en werken ze beter.”

DMSO kan ook andere medicijnen in weefsels brengen die anders moeilijk doordringbaar zijn. Bijvoorbeeld, sommige huidinfecties, zoals ringworm, regenrot of schrammen kunnen moeilijk te behandelen zijn, omdat de besmettelijke organismen diep onder de huid of korstige scurf kunnen zitten. DMSO kan andere schimmelwerende of antibacteriële geneesmiddelen helpen hun doel doeltreffender te bereiken.

Niet alle geneesmiddelen werken goed met DMSO, afhankelijk van hun moleculair gewicht, vorm en elektrochemie. En DMSO zal geen bacteriën of virussen over celmembranen dragen omdat zij te groot zijn.

Pijnbestrijding

Onderzoek toont aan dat DMSO de geleiding van impulsen langs zenuwcellen vertraagt of blokkeert, wat in feite pijn vermindert van musculoskeletale verwondingen, postoperatieve incisies en andere bronnen. De verlichting is slechts tijdelijk – tot een paar uur – want als de DMSO verdwijnt, keert de normale functie terug. DMSO wordt echter ook vaak gebruikt in combinatie met andere pijnstillende middelen om de pijn langduriger te verlichten. “We gebruiken het ook als aanvullende therapie bij darmoperaties en voor pijnstilling postoperatief,” zegt McCarroll. “Veel chirurgen gebruiken DMSO bij postoperatieve darmkolieken om de microcirculatie rond de darm te verbeteren. Dit bevordert een betere genezing en geeft ook enige pijnverlichting.”

Diuretische werking

Omdat DMSO vloeistoffen aan weefsels onttrekt, kan het intraveneus worden toegediend in gevallen waarin het nodig is om de urinaire eliminatie van het paard te verhogen, zoals om toxines sneller uit het systeem te spoelen. “We gebruiken het voor cantharidine vergiftiging,” zegt Baker. “In deze situatie wordt het intraveneus gegeven, om het effect van dat gif op de nieren en het maagdarmkanaal te verminderen.”

Sommige dierenartsen dienen ook routinematig lage niveaus van intraveneuze DMSO toe aan paarden die vastgebonden zijn, en massale kramp van de grote spieren ervaren na inspanning. “Door het intraveneus te geven, met vloeistoffen, helpt het ook het paard meer te urineren,” zegt Baker, die op zijn beurt het paard helpt de afvalproducten van de afbraak van spiercellen uit te spoelen en uit te scheiden en de bloedcirculatie in het gebied verhoogt.

DMSO kan worden gebruikt om vloeistoffen uit de longen te onttrekken in gevallen van acuut longoedeem. “Het is gunstig bij ademhalingsziekten omdat het de ontsteking vermindert en een deel van het vocht/oedeem uit de longen trekt,” zegt Baker. “Samen met DMSO gebruiken we Banamine of een soort corticosteroïde (om ook zwelling en ontsteking te verminderen) en soms is het moeilijk te zeggen welke het meest goed doet, maar ze lijken goed samen te werken om een betere respons te krijgen.”

Remming van microbiële groei

DMSO is een bacteriostatisch middel, wat betekent dat het de reproductie van bacteriën remt, maar ze niet noodzakelijkerwijs helemaal doodt. Sommige dierenartsen voegen het in lage concentraties toe aan spoelingen die gebruikt worden om drainerende abcessen of andere geïnfecteerde wonden weg te spoelen. Baker gebruikt DMSO wanneer hij de darmzakken uitspoelt: “Het is niet irriterend als het voldoende verdund is, en het helpt veel van het zware, purulente materiaal dat vaak in de gutturale buidel wordt aangetroffen, vloeibaar te maken.”

Voorzichtige voorzorgsmaatregelen

Omdat DMSO moleculen via de huid in het lichaam brengt, is het belangrijk ervoor te zorgen dat de huid schoon is en vrij van andere chemicaliën die onbedoeld in de bloedbaan kunnen terechtkomen. Vliegensprays, bijvoorbeeld, zijn veilig wanneer ze worden gebruikt zoals voorgeschreven op de huid, maar ze bevatten chemicaliën die giftig kunnen worden als ze in het lichaam worden opgenomen.

” mogen niet worden gebruikt in combinatie met organofosfaat- of cholinesteraseremmende insecticiden,” zegt McCarroll. “Als een persoon een van deze soorten vliegenwerende middelen toepast en DMSO gebruikt, kan dit een additief effect hebben en toxiciteit veroorzaken. Het insecticide of parasiticide zou op zichzelf prima gebruikt zijn, maar wanneer het gecombineerd wordt met DMSO zal het de effecten van dat middel versterken of vergroten en het giftig maken voor het dier.”

Veel smeersels bevatten ook ingrediënten die giftig zijn als ze inwendig worden ingenomen. “Je wilt het niet gebruiken met bepaalde soorten producten, zoals die die kwikzout bevatten,” zegt McCarroll. “Dit zou het kwik in het paard brengen en kan een fatale kwikvergiftiging veroorzaken. Jodium is niet zo giftig voor het paard, maar kan ook een probleem veroorzaken. Bepaalde andere geneesmiddelen zoals alcohol, insuline, corticosteroïden en atropine kunnen krachtiger worden als ze gelijktijdig met DMSO worden gebruikt.”

Dit vermogen van DMSO om de absorptie van andere topische producten te vergemakkelijken, is ook een probleem als een paard op drugs moet worden getest voor wedstrijden. “Er is een relatief nieuw niet-steroïdaal anti-inflammatoir geneesmiddel genaamd Surpass dat is ontworpen om plaatselijk te worden gebruikt,” zegt McCarroll. “Als je het volgens de gebruiksaanwijzing gebruikt, zal het geen positieve drugstest veroorzaken. Maar als je het combineert met DMSO zal het drugniveau in het lichaam te hoog zijn en een positieve test veroorzaken.”

Omdat DMSO zowel een krachtig diureticum als een vaatverwijdend middel is, kan het schadelijk zijn als het wordt gegeven aan uitgedroogde paarden en paarden in shock. “Het kan het verlies van vocht via de nieren vergroten en het dier verder uitdrogen,” zegt McCarroll. “Het verwijdt ook de perifere bloedvaten en kan zo de bloeddruk van het dier verlagen. Herhaaldelijk of overijverig plaatselijk gebruik van DMSO kan de huid uitdrogen, wat kan leiden tot korstvorming en schilfering, roodheid of huiduitslag. DMSO produceert warmte wanneer het wordt toegepast met andere oplossingen, zoals water of zoutoplossing, alcohol of aceton, wat therapeutische voordelen kan hebben – maar een te hoge concentratie kan de huid daadwerkelijk verbranden. “In deze gevallen zal het een aanzienlijke hoeveelheid warmte produceren en kan het daadwerkelijk thermisch letsel veroorzaken als iemand er niet voorzichtig mee is,” zegt McCarroll.

Dierenartsen raden vaak aan DMSO te mengen met Furacin-zalf, die het buffert om verbranding van de huid te verminderen. Sommige paarden kunnen gevoeliger zijn voor dit effect dan andere. “Je wilt het ook niet gebruiken op een individu dat in het verleden een slechte reactie op DMSO heeft gehad,” zegt McCarroll.

Intraveneuze toediening van DMSO brengt ook het risico van bijwerkingen met zich mee. Als de concentratie te hoog is of de oplossing te snel wordt toegediend, kunnen spiertrillingen, diarree, kolieken, toevallen en/of andere bijwerkingen optreden. Grote intraveneuze doses kunnen ook de rode bloedcellen vernietigen en de bloedstolling remmen.