Christopher W. Blackwell, uitgave van 28 februari 2003

pagina 6 van 10

– De Atheense democratie: de Raad –

Plattegrond
Athene.

De Raad van 500 vertegenwoordigde de voltijdse regering van Athene. Hij bestond uit 500 burgers, 50 uit elk van de tien stammen, die een jaar in functie waren. De Raad kon op eigen houtje verordeningen uitvaardigen over bepaalde aangelegenheden, maar zijn voornaamste functie was het opstellen van de agenda voor de bijeenkomsten van de Vergadering. De Raad kwam bijeen om “Voorlopige decreten” (probouleumata, προβουλεύματα) te bespreken en erover te stemmen, en elk van deze decreten die de stemming van de Raad doorstonden, ging door voor bespreking en stemming in de Vergadering.

Lees over het bewijsmateriaal
Aeschines (Aeschin. 1).
Andocides (Andoc. 2).
Aristoteles (Aristot. Pol.).
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).

Elk lid van de Raad (boule, βουλή) was een Raadslid (bouleutes, βουλευτής, in het meervoud bouleutai) (zie bijv. Aeschin. 1.104; Andoc. 2.14). Aristoteles noemt de dienst in de Raad bij de ambten die door het lot worden gekozen (Aristot. Ath. Pol. 62.1). Hij zegt elders dat in een democratische stad de Raad het belangrijkste college van magistraten was (Aristot. Pol. 1322b). Gedurende het grootste deel van de 5e en 4e eeuw v. Chr. werden burgers betaald voor hun deelname aan de Raad (Aristot. Ath. Pol. 62.2), en elke burger kon tijdens zijn leven tweemaal zitting hebben in de Raad (Aristot. Ath. Pol. 62.3).

Lees over het bewijsmateriaal
Plato (Plat. Apol.).

Hoewel deelname aan de Raad betaald was, en als een ambt werd beschouwd, lijkt het ook als een onopvallend onderdeel van het leven van een burger te zijn beschouwd, en niet als een onderdeel van een politieke carrière. In Plato’s Apologie van Socrates (een, wellicht grotendeels fictief, verslag van de toespraak die Socrates hield toen hij terechtstond wegens verdorvenheid), zegt Socrates dat hij in de Raad zitting had (Plat. Apol. 32a-b), maar hij zegt ook dat hij nooit aan politiek heeft gedaan (Plat. Apol. 31c-d). In het verslag van Plato lijkt het er dus op dat dienst in de Raad niet duidde op politieke ambitie, of zelfs maar op een speciale belangstelling voor politiek.

Lees over het bewijsmateriaal
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).

Voordat ze zitting namen in de Raad, moesten pas gekozen Raadsleden een onderzoek ondergaan (dokimasia), een controle van hun geschiktheid om dienst te doen (Aristot. Ath. Pol. 45.3).

Lysias (Lys. 26).

Lysias beweert dat de wet van de toetsing in de eerste plaats bedoeld was om politieke ambten te ontzeggen aan mannen die hadden deelgenomen aan een van de kortstondige oligarchische staatsgrepen van de 5e eeuw v.Chr. of de Tirannie van de Dertig (deze gebeurtenissen zijn hierboven besproken) (Lys. 26.9-10). Maar controle was een over het algemeen belangrijke instelling in de Atheense democratie, en Lysias’ verklaring is waarschijnlijk te beperkt om de strikt historische werkelijkheid weer te geven.

Lees over het bewijsmateriaal
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).
Lysias (Lys. 15).
Aeschines (Aeschin. 1).
Demosthenes (Dem. 44).
Lysias (Lys. 26).

De negen aartsvaders ondergingen een onderzoek voordat zij hun ambt aanvaardden (Aristot. Ath. Pol. 55.2), evenals de tien generaals (Lys. 15.1-2), evenals priesters, advocaten, herauten en ambassadeurs (Aeschin. 1.19-20). In feite kon, volgens Aeschines, elke burger op elk moment elke andere burger oproepen om zich aan een onderzoek te onderwerpen, om te bepalen of hij het voorrecht verdiende om voor de Vergadering te spreken (Aeschin. 1.32). Bovendien onderging iedere jonge Atheense man een onderzoek voor de leden van zijn deme voordat hij op de lijst van burgers werd ingeschreven (Dem. 44.41; Lys. 26.21).

Lees over het bewijs
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).

De controle van de nieuw gekozen Raadsheren werd uitgevoerd door de Thesmothetae, de onderste zes van de negen archonten (Aristot. Ath. Pol. 59.4), maar het was de uittredende Raad die besliste of elk van de 500 nieuwe Raadsheren in aanmerking kwam om in functie te treden (Aristot. Ath. Pol. 45.3).

Lees over het bewijsmateriaal
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).
Xenophon (Xen. Mem.).

Dit onderzoek hield rekening met bijna elk aspect van het leven van een burger, zowel openbaar als privé, en we kunnen veel leren over de waarden van de Atheense democratie uit de vragen die tijdens een onderzoek werden gesteld, en de redenen waarom een kandidaat niet voor zijn onderzoek in aanmerking kon komen. Volgens Aristoteles werd een kandidaat voor de Raad gevraagd: “Wie is je vader en tot welke deme behoort hij, en wie is je vaders vader, en wie je moeder, en wie haar vader en wat zijn deme? Dan of hij een familie Apollo en een familie Zeus heeft, en waar deze heiligdommen zijn; dan of hij familiegraven heeft en waar deze zijn; dan of hij zijn ouders goed behandelt, en of hij zijn belastingen betaalt, en of hij zijn militaire dienst heeft gedaan” (Aristot. Ath. Pol. 55.3-4). Volgens Xenophon werd hun ook gevraagd of zij hun familiegraven eerden (Xen. Mem. 2.2.13).

Lees over de bewijzen
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).

Nadat de kandidaat de vragen had beantwoord en eventuele beschuldigers naar voren waren gekomen, stemde de Raad bij handopsteken (Aristot. Ath. Pol. 55.4). Volgens Aristoteles was oorspronkelijk de stem van de Raad het laatste woord in een onderzoek, maar in zijn tijd (het midden van de 4e eeuw v. Chr.) “is er een beroep op de jury-rechtbank, en daarbij berust de uiteindelijke beslissing over de kwalificatie” (Aristot. Ath. Pol. 55.2).

Lees over het bewijsmateriaal
Lysias (Lys. 26).

Een passage uit een toespraak van Lysias bevestigt dat een kandidaat die door de Raad was afgewezen in beroep kon gaan bij een jury, waarbij hij opmerkte dat dit beroep tijd kon kosten, en ertoe zou kunnen leiden dat het jaar zou beginnen zonder dat er een volledig college van magistraten in functie was (Lys. 26.6).

Lees over het bewijsmateriaal
Xenophon (Xen. Mem.).
Lysias (Lys. 30).
Apollodorus (Dem. 59).
Demosthenes (Dem. 24).
Andocides (Andoc. 4).
Lysias (Lys. 31).
Lysias (Lys. 26).

De nieuw benoemde Raadsheren zwoeren een eed, waarvan de bewoordingen bewaard zijn gebleven door terloopse vermeldingen in verschillende bronnen. Volgens Xenophon zwoeren zij “te adviseren volgens de wetten” (Xen. Mem. 1.1.18). Volgens twee passages van Lysias zwoeren zij “te adviseren wat het beste was voor de stad” (Lys. 31.2; Lys. 30.10). Demosthenes vermeldt dat de raadsleden zwoeren “te adviseren wat het beste was voor het Volk” (Dem. 59.4), en dit: “Noch zal ik een Atheense burger gevangen zetten die drie personen borg stelt voor zijn schuld, borgstellers die in dezelfde belastingschaal zitten, behalve iemand die schuldig is bevonden aan samenzwering om de stad te verraden of de democratie te ondermijnen, of iemand die een contract heeft gesloten om belastingen te innen, of zijn borgsteller, of zijn ontvanger die in gebreke is gebleven” (Dem. 24.144). Een passage uit een toespraak toegeschreven aan Andocides beweert dat de “eed van het volk en de raad” een belofte inhield “niemand te verbannen, noch gevangen te nemen, noch te executeren zonder proces” (Andoc. 4.3). Volgens Lysias zwoeren de Raadsleden opnieuw een eed, “het te laten weten als hij iemand kent die door het lot is aangewezen, maar niet geschikt is om in de Raad te dienen” (Lys. 31.2), en “een man pas te kronen als waardig voor een openbaar ambt na hem te hebben onderzocht” (Lys. 26.8).

Lees over het bewijs
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).

Vijfhonderd Raadsleden maakten deel uit van de Raad voor het jaar, maar praktische overwegingen vereisten dat zij in kleinere groepen werden verdeeld. Het wetgevende jaar werd daarom verdeeld in tien delen, die elk een “prytany” werden genoemd; voor elke prytany fungeerden de vijftig Raadsleden van een van de tien stammen als “voorzitters” of “prytanes” (Aristot. Ath. Pol. 43.2-3).

Lees over het bewijsmateriaal
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).

De volgorde waarin de Raadsheren van elke stam als presidenten fungeerden was willekeurig, bepaald door het lot (Aristot. Ath. Pol. 43.2). De willekeurige bepaling schijnt te hebben plaatsgevonden aan het einde van elke prytanie (in plaats van in één keer aan het begin van het jaar), zodat niemand kon voorspellen welke stam als volgende zou dienen. Een inscriptie maakt melding van “de presidenten, wie die functie ook mochten bekleden na de stam van Oineis” (IG II2 553.16-17). Toen het decreet werd geschreven, dienden de Raadsheren van de stam Oineis als prytanen, of voorzitters; het decreet moest verwijzen naar de volgende groep voorzitters, maar die groep was duidelijk niet bekend. We kunnen hieruit dus afleiden dat de selectie tegen het einde van een prytanie moet hebben plaatsgevonden. Tijdens de negende prytanie van het jaar zou het duidelijk zijn dat de stam die nog geen dienst had gedaan het presidentschap voor de laatste prytanie zou bekleden.

Deze uitvoerige randomisatie van het presidentschap was waarschijnlijk bedoeld om de mogelijkheden voor corruptie te beperken. Niemand kon plannen maken om zaken aan de Raad voor te leggen wanneer een bepaalde stam het voorzitterschap bekleedde, en geen enkel Raadslid kon van tevoren weten wanneer hij als voorzitter zou fungeren.

Lees meer over het bewijsmateriaal
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).

De voorzitters aten hun maaltijden gezamenlijk in de Tholos, het “Ronde Huis”. Zij planden en organiseerden de bijeenkomsten van de Raad en plaatsten vooraf een agenda voor elke bijeenkomst (Aristot. Ath. Pol. 43.3).

Lees over het bewijsmateriaal
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).
Plot op een kaart
Athene.

Aristoteles vertelt ons dat “Er is een voorzitter van de presidenten, één man, door het lot gekozen; deze man zit een nacht en een dag voor – niet langer – en kan geen tweede keer voorzitter worden” (Aristot. Ath. Pol. 44.1). Deze voorzitter behield de sleutels van de schatkisten en archieven van Athene, evenals het staatszegel (Aristot. Ath. Pol. 44.1).

Lees over de bewijzen
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).
Plaats op een kaart
Athene.

Naast een dagelijkse vergadering van alle voorzitters moesten de voorzitter en een derde van de voorzitters voortdurend in de Tholos aanwezig zijn (Aristot. Ath. Pol. 44.1); vermoedelijk had alleen de voorzitter 24 uur dienst, en konden de andere voorzitters de dag in shifts van 8 uur verdelen. Deze mannen, op afroep in de Tholos, vertegenwoordigden de hele regering van Athene in tijden van crisis, tenminste tot de volledige Raad of Vergadering bijeengeroepen kon worden. Herauten en gezanten uit andere staten kwamen eerst naar de voorzitters in de Tholos, evenals boden met officiële brieven (Aristot. Ath. Pol. 43.6).

Plot op een kaart
Macedon.
Elateia.
Thebe.
Athene.

Demosthenes beschrijft een dramatische scène, die duidelijk de functie van de voorzitters en de voorzitter laat zien. In 339 v. Chr. marcheerde Filips van Macedonië met zijn leger naar het zuiden en veroverde de stad Elateia, waardoor Thebe en de zuiderbuur van de Thebanen, Athene, bedreigd werden. Demosthenes beschrijft wat er gebeurde toen het nieuws van deze bedreiging Athene bereikte:

Lees over het bewijsmateriaal
Demosthenes (Dem. 18).
Plot op een kaart
Elateia.

“De avond was al gevallen toen een boodschapper aankwam die de voorzittende raadsleden het nieuws bracht dat Elateia was ingenomen. Zij zaten aan het avondmaal, maar onmiddellijk stonden zij op van tafel, ontdeden de kraampjes op de markt van hun bewoners en ontvouwden de horden, terwijl anderen de bevelhebbers bijeenriepen en de trompetter gelastten te komen. De opschudding verspreidde zich door de gehele stad. De volgende dag, bij het aanbreken van de dag, riepen de voorzitters de Raad bijeen in het Raadhuis, en de burgers stroomden toe naar de plaats van samenkomst. Voordat de Raad het onderwerp kon inleiden en de agenda kon opstellen, had de hele burgerbevolking haar plaats op de heuvel ingenomen. De Raad kwam aan, de voorzittende Raadsleden brachten formeel verslag uit van de inlichtingen die zij hadden ontvangen, en de koerier werd voorgesteld” (Dem. 18.169-170).

Lees over het bewijsmateriaal
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).
Plaats op een kaart
Athene.

In een crisis lag de veiligheid van Athene dus in de eerste plaats in handen van de voorzitters en de voorzitter. Het is vermeldenswaard dat, omdat er 354 dagen in het wetgevende jaar zaten (Aristot. Ath. Pol. 43.2), meer dan tweederde van alle Raadsleden in een bepaald jaar een nacht en een dag als voorzitter zou dienen.

Plaats op een kaart
Athene.

Er zijn nog meer implicaties, als we de schatting van twee geleerden aanvaarden dat er in 400 v. Chr. ongeveer 22.000 volwassen mannelijke burgers waren – het valt buiten het bestek van dit artikel om hiervoor bewijzen en argumenten te geven, maar de argumenten worden gegeven in Victor Ehrenberg, The Greek State, 2nd English Edition (Methuen, 1969) 31, wiens schatting 20.000-25.000 is, en in A.W. Gomme, The Population of Athens in the Fifth and Fourth Centuries BC (Blackwell, 1933) 26, wiens schatting 22.000 is.

Lees over het bewijsmateriaal
Xenophon (Xen. Mem.).
Aristoteles (Aristot. Ath. Pol.).

Een burger moest 30 jaar oud zijn om als Raadslid te dienen (Xen. Mem. 1.2.35). Omwille van het argument zouden we kunnen aannemen dat de gemiddelde burger dan een actief politiek leven van 30 jaar zou hebben, tot hij 60 was. In die tijd zouden er ongeveer 10.000 voorzitters moeten zijn, die elk het staatszegel en de schatkisten beheersten, en die de voorzitters van de Raad een dag en een nacht voorzaten (Aristot. Ath. Pol. 44.1). Aangezien niemand tweemaal voorzitter kon zijn (Aristot. Ath. Pol. 44.1), zou dit ambt naar 10.000 verschillende Atheners moeten gaan. Hieruit volgt dat ongeveer de helft van alle Atheense burgers op een bepaald moment in hun leven het voorrecht en de verantwoordelijkheid zou hebben om dit ambt te bekleden, dat aantoonbaar het equivalent is van een Chief Executive in de Atheense democratie.

Belangrijker dan enige andere functie van de Raad was zijn rol in het opstellen van de agenda voor de bijeenkomsten van de Assemblee, waar alle Atheense burgers samenkwamen om decreten te bespreken en erover te stemmen.

Weliswaar kon iedere burger in een vergadering het woord voeren en konden alle burgers stemmen, maar de onderwerpen van discussie en stemming werden beperkt door wat neerkwam op een systeem van checks and balances tussen de vergadering en de Raad.

Lees over het bewijs
Demosthenes (Dem. 23).
Suda.

De Raad zou stemmen over voorlopige decreten (probouleumata, of in het enkelvoud, probouleuma, προβούλευμα) (Dem. 23.92). Volgens het lexicon van de Griekse taal uit de 10e eeuw, de Suda, was een probouleuma “datgene waarover de Raad heeft gestemd alvorens het aan het Volk wordt voorgelegd” (Suda pi,2349). Een passage uit de rede van de redenaar Demosthenes tegen Neaira illustreert hoe een probouleuma werkte:

Lees over het bewijsmateriaal
Apollodorus (Dem. 59).
Plaats op een kaart
Euboea.
Olynthus.

“U stond op dat moment op het punt om uw gehele leger naar Euboea en Olynthus te sturen, en Apollodorus, die een van de leden van de Raad was, diende in de Raad een motie in, die hij als een voorafgaand decreet (probouleuma) naar de Vergadering bracht, waarin hij voorstelde dat het volk zou beslissen of het geld dat overbleef van de uitgaven van de staat voor militaire doeleinden of voor openbare schouwspelen zou worden gebruikt. Want de wetten schreven voor dat, wanneer er oorlog was, het geld dat overbleef van de staatsuitgaven voor militaire doeleinden moest worden gebruikt, en Apollodorus vond dat het volk de macht moest hebben om met het zijne te doen wat het wilde; en hij had gezworen dat hij, als lid van de senaat, zou handelen in het beste belang van het Atheense volk, zoals u allen tijdens die crisis hebt kunnen zien” (Dem. 59.4).

Lees over het bewijs
Apollodorus (Dem. 59).
Plot op een kaart
Athene.

In dit geval bepaalde een bestaande wet dat alle overtollige fondsen in de schatkist van Athene voor militaire doeleinden moesten worden gebruikt. Maar ondanks deze wet wilde Apollodorus dat de Vergadering zou bespreken hoe het geld besteed moest worden. Dus bracht Apollodorus de zaak naar de Raad, die stemde voor het opstellen van een voorlopig decreet. De raad keurde het voorlopige decreet goed. Dit voorlopige decreet stelde de vergadering in staat om te bespreken hoe het geld besteed moest worden. Demosthenes vertelt verder dat de Vergadering unaniem besloot het geld aan het leger te besteden (Dem. 59.5).

Plaats op een kaart
Euboea.
Olynthus.

Dus na deze langdurige procedure deed de Atheense democratie met haar geld precies wat een bestaande wet voorschreef. Maar het mechanisme van de Raad, zijn probouleuma, en de Vergadering stelde alle burgers in staat om op een ordelijke manier te beraadslagen over de vraag in hoeverre de bestaande wet geschikt was onder deze omstandigheden, een oorlog in Euboea en rond Olynthus.

Plaats op een kaart
Citium.
Cyprus.
Athene.

Een inscriptie die in tamelijk goede staat bewaard is gebleven, illustreert op levendige wijze het verloop van een concrete motie via de Raad, naar de Assemblee door middel van een voorbereidend decreet, en in het corpus van de Atheense politiek als een decreet van het Atheense Volk. Deze inscriptie dateert van rond 333 v. Chr. en heeft te maken met een verzoek van enkele kooplieden uit de stad Citium op het eiland Cyprus; deze kooplieden kwamen naar de Atheense Raad om toestemming te vragen voor de bouw van een tempel voor Aphrodite, de beschermgodin van Cyprus, waar de inwoners van Cyprus hun gebed konden houden terwijl ze in Athene op bezoek waren of woonden (IG II2 337).

Het is belangrijk op te merken dat de hier gegeven tekst en vertaling geen enkele aanwijzing bevatten over hoe de inscriptie er in werkelijkheid uitzag, noch over de mate waarin moderne bewerkers ontbrekende gedeelten hebben ingevuld; wat hier staat is aanzienlijk opgepoetst. Het kan dienen ter illustratie van de werkwijze van de Raad, maar moet niet worden opgevat als een indicatie van de juiste manier om een inscriptie te presenteren en te lezen.

Hier volgt de inscriptie, IG II2 337 :

Plot op een kaart
Citium (in tekst als “Citians”).

“Goden. Toen Nikokratos archon was, in de eerste prytanie (die van de stam Aegeis): Theophilos van de deme Phegous, een van de Proedroi, bracht deze zaak in stemming: De Raad besloot (nadat Antidotos, zoon van Apollodoros, van de stam Sypalettos de motie had ingediend): Wat betreft de dingen die de Citi zeggen over de stichting van de tempel voor Aphrodite, is door de Raad besloten dat de Proedroi, degenen die door het lot worden gekozen om als Proedroi dienst te doen op de eerste Vergadering, de Citians moeten introduceren en hen moeten toestaan een audiëntie te houden en het Volk deelgenoot te maken van de mening van de Raad, dat het Volk, nadat het de Citians heeft gehoord over de stichting van de tempel, en elke andere Athener die het woord wil voeren, besluit te doen wat het beste lijkt. Toen Nikokrates archon was, in de tweede Prytanie (die van de stam Pandionis): Phanostratos van de deme Philaidai, een van de Proedroi, bracht deze zaak in stemming: Het Volk heeft besloten (nadat Lykourgos, zoon van Lykophron, van de deme Boutadai de motie had ingediend): Wat betreft de dingen waarvoor de kooplieden van de stad besloten een verzoekschrift in te dienen, waarin zij het volk rechtmatig vroegen om het gebruik van een stuk land waarop zij een tempel van Aphrodite konden bouwen, leek het het volk het beste om de kooplieden van de stad het gebruik te geven van een stuk land waarop zij een tempel van Aphrodite konden bouwen, zoals ook de Egyptenaren de tempel van Isis bouwden.”

Plot op een kaart
Citium (in tekst als “Citians”).
Egypte (in tekst als “Egyptenaren”).

Op deze ene inscriptie zien we het hele wetgevingsproces. In de eerste prytanie van het jaar diende Antidotos, een raadslid, voor de Raad een motie in betreffende dit verzoek van de Citians. Een van de Proedroi die de vergadering van de Raad leidde, bracht de zaak in stemming. De Raad stemde voor het doorsturen van de zaak naar de Assemblee zonder een aanbeveling te doen aan de Assemblee voor of tegen het verzoek van de Citians. Toen, in de tweede Prytany, diende Lykourgos in de Assemblee een motie in. De motie was vóór het verzoek van de Citians, en werd in stemming gebracht door Phanostratos, een Raadslid dat diende als een van de Proedroi die de vergadering van de Assemblee moesten leiden. Het volk stemde over de zaak, en de Citians kregen toestemming hun tempel te bouwen, net zoals (klaarblijkelijk) sommige Egyptenaren toestemming hadden gekregen een tempel voor Isis te bouwen.

pagina 6 van 10