Alexander: The Great Who Wasn’t (Quite) Greek
Ayesha Talib Wissanji stelde laatst deze uitstekende vraag:
“Ik raak altijd in de war over de Grieken en Macedoniërs in dit tijdperk. Het is me niet duidelijk geworden. Alexander was Macedoniër, maar werd hij niet geschoold door de grote Griekse filosofen? Is Alexander Griek geworden?”
Hier is je antwoord, Ayesha.
De term “Grieks” kan verwarrend zijn wanneer toegepast op mensen uit de Klassieke tijd, omdat er in die tijd niet echt zoiets bestond als een “Griekse” identiteit – in termen die wij zouden herkennen als een moderne natie-staat.
De “Grieken” die rond 1100 v. Chr. tegen de Trojanen vochten, bijvoorbeeld, zouden zichzelf waarschijnlijk Ahhiyawa (Achaeërs) hebben genoemd, en zouden zich hebben gekleed en gesproken op een manier zoals wij ons Filistijnen of Hettieten voorstellen.
Nog eens zo’n 600 jaar later – na een langdurige Mediterrane Donkere Tijd – begon er een cultuur te ontstaan die wij als klassiek “Grieks” zouden herkennen. De mensen uit dit nieuwe tijdperk organiseerden zichzelf in stadstaten – de Atheners noemden zichzelf “Atheners”, de Macedoniërs “Macedoniërs”, enzovoort. Er bestond nog niet zoiets als een “Griek” of een “Griekse cultuur”.
Deze mensen – die zichzelf “Hellenen” noemden – spraken verschillende dialecten van een gemeenschappelijke taal, en vereerden veel van dezelfde goden. Bij verschillende gelegenheden vormden zij zelfs een militaire coalitie; bijvoorbeeld toen Athene en Sparta zich verenigden om te vechten tegen de legers van Darius en vervolgens Xerxes in de Grieks-Perzische oorlogen.
Echter beschouwde elk van de Helleense stadstaten zich onafhankelijk van de andere. Zij sloegen elk hun eigen munt, hadden hun eigen regeringsvorm – van democratie tot monarchie tot tirannie – en onderhielden hun eigen legers; en zij verklaarden elkaar net zo gemakkelijk de oorlog als vijanden van buitenaf.
In feite zouden zowel een oude Athener als een oude Spartaan je graag vertellen dat de inwoners van hun stadstaat de “beste” soort Hellenen waren. Met andere woorden, er was geen sterk gevoel van een verenigd “Griekenland” in de Klassieke periode, zoals dat in latere tijden wel het geval zou zijn.
De Macedoniërs zijn een ongewoon geval, omdat a) hun staat ten noordoosten van het Helleense hart lag, in het woeste heuvelland, en b) zij de macht grepen tijdens een Helleens machtsvacuüm, toen Athene en Sparta (en een heleboel andere stadstaten) zich hadden uitgeput in een lange en dure oorlog.
De oude Hellenen hadden over het algemeen geen hoge dunk van de Macedoniërs. Als je het een oude Athener had gevraagd, had hij of zij je waarschijnlijk verteld dat de Macedoniërs weliswaar Helleense volkeren waren, maar ook een stelletje ongeletterde boeren die een lelijk dialect van het Grieks spraken en die niets anders deden dan zich bezatten en vechten.
Het gedeelte over drinken en vechten was eigenlijk wel waar. De Macedoniërs stonden bekend om het drinken van grote emmers ongemengde wijn. De wijn in deze periode was sterker dan tegenwoordig – waarschijnlijk meer wat wij een “versterkte wijn” zouden noemen, zoals port of sherry – en de meeste Hellenen deden er water bij. Maar niet de Macedoniërs – zij stonden bekend om het drinken van pure wijn, en in enorme hoeveelheden, totdat ze kotsten en black-out raakten. Blijkbaar deden ze dat graag en regelmatig, en Alexander stond erom bekend dat hij dat elke dag deed.
Tijdens dat Griekse machtsvacuüm maakte een Macedonische koning, Filips II genaamd, een einde aan de reputatie van zijn volk als buitenstaanders.
Philip bewapende zijn soldaten met een superlange speer genaamd de sarissa, waardoor ze in het voordeel waren in gevechten met naburige koninkrijken – en het duurde niet lang voordat zijn hard drinkende, ruw pratende leger grenssteden aanviel en veroverde die de uitgeputte Atheners gewoon niet konden vasthouden.
Philip speelde de strijdende Helleense stadstaten op indrukwekkende wijze tegen elkaar uit – en na een paar jaar wist hij alle grote steden (met als opmerkelijke uitzondering Sparta) over te halen om zich bij hem aan te sluiten in een bond om ten strijde te trekken tegen het Perzische rijk van Achaemeniden. Kijk maar eens naar de kaart van de bond, en je zult zien dat een echt “Griekenland” vorm begint te krijgen. Nogal ironisch dat dit werd georganiseerd door een Macedonische koning (die misschien wel de hele tijd dronken was – zie ook Winston Churchill, Ögedei Khan, Jozef Stalin, en vele, vele anderen).
Philip werd op het hoogtepunt van zijn macht vermoord, en liet zijn rijkdom, legers en ambities na aan zijn zoon Alexander – die Filips had opgevoed om te vechten en te drinken als een Macedoniër, en om te lezen en te debatteren over filosofie als een Athener. (De filosoof Aristoteles was Alexanders jeugdleraar – dat geeft je een idee van Philips rijkdom en invloed. Het zou te vergelijken zijn met een moderne miljardair die Stephen Hawking inhuurt om zijn kind wiskunde-les te geven.)
Alexander zelf was impopulair in zijn tijd, zowel onder de Hellenen als (uiteraard) onder de Perzen en andere volkeren die hij veroverde – zelfs toen hij en zijn legers het Achaemenidische Perzische rijk veroverden, en de Helleense cultuur en de Griekse taal naar de hele bekende wereld brachten, van Egypte tot Afghanistan.
Dus afhankelijk van wie je het vraagt, is Alexander misschien nooit echt “Grieks” geworden, in de klassieke Atheense zin – maar dankzij hem wel een groot deel van de aarde.
